Τεχνητή Νοημοσύνη στην Εκπαίδευση: Ο θεμελιώδης ρόλος της Φιλαναγνωσίας

Ένα από τα φλέγοντα ζητήματα της εποχής μας είναι ο ρόλος της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΤΝ) στην Εκπαίδευση και ο βέλτιστος τρόπο εισαγωγής εργαλείων ΤΝ στη μαθησιακή διαδικασία. Στην Ελλάδα, η κυβέρνηση προχωρά προγραμματικά, όπως με την πρόσφατη πρωτοβουλία «AI in Schools: Η Τεχνητή Νοημοσύνη στην Εκπαίδευση», η οποία θα υλοποιηθεί σε συνεργασία με κολοσσούς της ΤΝ. Η δράση αυτή υπόσχεται μια ριζική μεταμόρφωση της (μέσης) εκπαίδευσης μέσα από τη χρήση εργαλείων Τεχνητής Νοημοσύνης από τους δασκάλους και τους μαθητές.
Ωστόσο, παρ' όλο που τα εργαλεία αυτά έχουν τη δυνατότητα και τη δυναμική να υποστηρίξουν σημαντικές μεταρρυθμίσεις, η υλοποίησή τους δεν μπορεί να προέλθει αποκλειστικά από την περιχαρακωμένη, μηχανιστική εισαγωγή τους στον εκπαιδευτικό μηχανισμό. Για να υπάρξουν θετικά μορφωτικά αποτελέσματα χρειάζεται παράλληλα να ενδυναμωθούν οι γλωσσικές και εκφραστικές ικανότητες των μαθητών.
Ένας εφικτός και αποτελεσματικός τρόπος για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος είναι η επιμελής ανάγνωση από τους μαθητές. Εάν οι μαθήτριες και οι μαθητές διαβάσουν εκτεταμένα κατά τη διάρκεια της εκπαίδευσής τους και μάθουν να αναλύουν κριτικά τον κειμενικό λόγο, τότε θα είναι κατάλληλα προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις στην εποχή της ΤΝ. Μόνο τότε, η νέα γενιά θα μπορέσει, χειραφετημένα, να αξιοποιήσει αποτελεσματικά τα εργαλεία της ΤΝ και να αντιμετωπίσει τους «μολυσματικούς» κινδύνους που ελλοχεύουν στην ΤΝ. Μόνο τότε ο άνθρωπος του εικοστού πρώτου αιώνα θα επαναποκτήσει αυτόνομο έλεγχο της νοητικής του εξέλιξης δίχως βαθιά εξάρτηση από την τεχνολογία.
Η επαναφορά της βιβλιοφιλίας και πιο γενικά της φιλογλωσσίας είναι σήμερα, στην εποχή της ΤΝ, η πιο σημαντική και κρίσιμη μεταρρύθμιση στην εκπαίδευση. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται από την ίδια την εγγενή λειτουργία της ΤΝ, η οποία ουσιαστικά μιμείται τη διαδικασία μάθησης διαμέσου των μοτίβων της ανθρώπινης βιωματικότητας και της κοινωνικής ευφυΐας, στην οποία συμπεριλαμβάνεται πρωτίστως η τριβή με τον γραπτό και τον προφορικό λόγο. Η επιτυχία της ΤΝ μας υπενθυμίζει πόσο ισχυρή είναι η μαθησιακή επίδραση της ανάγνωσης στο ανθρώπινο μυαλό - η απλή αλλά συνεχής ανάγνωση διαμορφώνει και διαπλάθει τον εγκέφαλο (την εγκεφαλική λειτουργία) σε νόηση. Παρεμπιπτόντως, είναι χρήσιμο να θυμόμαστε ότι η γραφή καθαυτή υπήρξε η πρώτη τεχνολογία νοημοσύνης, η οποία σήμερα διαλαμβάνει μια πρόδηλα τεχνολογική μορφή, και βεβαίως η γραφή υπήρξε ο ακρογωνιαίος λίθος πάνω στον οποίο οικοδομήθηκε η ποικιλόμορφη εξέλιξη του σύγχρονου ανθρώπου.
Οι δυνατότητες του ανθρώπινου μυαλού του επιτρέπουν να μάθει πολύ πιο εύκολα και αποτελεσματικά από τις μηχανές της ΤΝ. Επίσης, το επίπεδο σκέψης που διαμορφώνεται στο ανθρώπινο μυαλό είναι πολυδιάστατο και ανώτερο σε σχέση με αυτό της ΤΝ. Η ευρύτητα των γνώσεων που εμφανίζουν κάποια συστήματα ΤΝ δεν υποδηλώνει ότι κατέχει ανώτερο βαθμό σκέψης από τον άνθρωπο, όπως ακριβώς μια συμβατική εγκυκλοπαίδεια δεν κατέχει αυτόνομη ευφυΐα. Η ικανότητα της ΤΝ είναι αλληλένδετη με τη διανοητική δεξιότητα του χρήστη και της ουσιαστικής γνώσης του στο θέμα που συνδιαλέγεται με το σύστημα της ΤΝ. Είναι ακριβώς η «γνώση και η δεξιότητα» του ανθρώπου που του επιτρέπουν να καθοδηγήσει – να «παρακινήσει» (prompting) σύμφωνα με τον τεχνικό όρο που χρησιμοποιείται – το σύστημα της ΤΝ για να δημιουργήσει την έγκυρη και χρήσιμη πληροφορία που επιζητεί ο χρήστης. Η ευφυΐα της ΤΝ είναι απλώς η αντανάκλαση της ευφυΐας του ανθρώπου που την αξιοποιεί. Έτσι, εάν το ανθρώπινο μυαλό συνεχίσει να συνδιαμορφώνεται από μικρή ηλικία μέσα από την ανάγνωση, τη γραφή και την τέχνη θα έχει την ικανότητα να αξιοποιεί ωφέλιμα τα συστήματα ΤΝ αλλά και να εξελίσσεται το ίδιο σε ανώτερα νοητικά επίπεδα.
Ο σχετικά απλός στόχος της μελέτης μερικών δεκάδων βιβλίων, μαζί με ηπιότερη υπερτίμηση της τεχνολογίας ανάμεσα στους νέους, θα καλλιεργήσει φυσιολογικά το μυαλό τους, έτσι ώστε να παραχθούν καλύτερα αποτελέσματα από την αξιοποίηση της ΤΝ με λιγότερες επιζήμιες παρενέργειες. Αποτελεί μία αμφίπλευρα ευεργετική επιλογή που μας επιτρέπει να αξιοποιήσουμε την τεχνολογία της ΤΝ, όχι απλά ως παθητικοί χρήστες αλλά ως ενεργά σκεπτόμενες οντότητες, διευρύνοντας τους γνωστικούς ορίζοντες οι οποίοι συνδέονται με την υγιή ανάπτυξη του ανθρώπινου μυαλού. Ευνόητα, η ακρόαση ηχητικών βιβλίων και άλλων ολοκληρωμένων άρθρων και συζητήσεων συμπεριλαμβάνεται στη σημερινή σύγχρονη μορφή ανάγνωσης.
Εν κατακλείδι, η επαναφορά της φιλαναγνωσίας ως θεμελιώδες παιδευτικό εργαλείο θα συμβάλει στον «εξανθρωπισμό» της ΤΝ παρά στην παθητική τεχνητή εξάρτηση της δημιουργικής σκέψης του ανθρώπου από αυτήν. Παράλληλα, θα επαναφέρει τα μορφωτικά ιδεώδη της ανθρωπιστικής παιδείας, αυτά της κριτικής και ελεύθερης σκέψης, του νοητικού στοχασμού και της φαντασίας, που υπονομεύονται από την ψηφιακή τεχνολογία.
*Ο Κυριάκος Δημητρίου είναι καθηγητής Ιστορίας των Ιδεών στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ο Αντώνης Κάκας καθηγητής Τεχνητής Νοημοσύνης στο Πανεπιστήμιο Κύπρου