Όταν η μνήμη γίνεται φως στη σκηνή: Η Έλενα Χατζηαυξέντη για τα «Τελευταία Χριστούγεννα του Αυξεντίου»

Γράφει ο Μιχάλης Σταύρου και η Μαρία Γεωργίου
Η μουσικοθεατρική παράσταση «Τα τελευταία Χριστούγεννα του Αυξεντίου» ανασύρει από τη συλλογική μνήμη μια άγνωστη, αλλά βαθιά ανθρώπινη ιστορία της κυπριακής αντίστασης. Μέσα από μαρτυρίες, αρχειακό υλικό και τη ζεστασιά ενός γλεντιού που τελέστηκε υπό τη σκιά του κινδύνου, η παράσταση φωτίζει την αντοχή, τη συντροφικότητα και την ψυχική γενναιότητα των ανθρώπων που στάθηκαν δίπλα στον Γρηγόρη Αυξεντίου. Η θεατρική απόδοση ζωντανεύει εκείνη τη νύχτα του 1956, μετατρέποντάς τη σε μια εμπειρία που ξεπερνά την ιστορία και ακουμπά την ουσία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ενότητας.
Ποια ήταν η αφορμή για να μετατραπεί το λεύκωμα «Τα τελευταία Χριστούγεννα του Αυξεντίου» σε μουσικοθεατρική παράσταση και πώς αισθάνεστε βλέποντας την ιστορία να ζωντανεύει στη σκηνή;
Η ιδέα να μετατραπεί το λεύκωμα «Τα τελευταία Χριστούγεννα του Αυξεντίου» σε μουσικοθεατρική παράσταση ανήκει στον Στέλιο Γεωργαλλίδη, διευθυντή της ασφαλιστικής εταιρείας «Η Κεντρική» Λτδ, ο οποίος εδώ και χρόνια προσφέρει σημαντικό πολιτιστικό έργο στην Κύπρο. Κάθε χρόνο η εταιρεία εκδίδει ένα λεύκωμα αφιερωμένο σε μια πτυχή της κυπριακής ιστορίας, μέσα από μια απαιτητική διαδικασία προετοιμασίας, έρευνας και συνεργασιών. Σταθερός συνεργάτης είναι ο Πέτρος Παπαπέτρου, που επιμελείται την έκδοση, εικονογραφεί και συγκεντρώνει το υλικό σε συνεργασία με τον εκάστοτε συγγραφέα ή συγγραφείς.
Ο Στέλιος Γεωργαλλίδης θέλησε η συγκεκριμένη έκδοση να είναι αφιερωμένη στο χωριό του, τον Αγρό, και στην άγνωστη αλλά συγκλονιστική ιστορία των συγχωριανών του που προστάτεψαν τον Γρηγόρη Αυξεντίου και άλλους αγωνιστές της ΕΟΚΑ, αψηφώντας τον κίνδυνο. Η οικογένεια του Παπαχριστόδουλου Αυγουστή, με πέντε παιδιά, μοιράστηκε το φαγητό, το νερό και το ρίσκο του αγώνα. Ο ίδιος φυλακίστηκε, η πρωτότοκη κόρη του Αλίκη συνελήφθη και ανακρίθηκε. Ο Στέλιος Παπαντωνίου, εμπνευσμένος από τις μαρτυρίες και συνομιλώντας με όσους βρίσκονταν ακόμη εν ζωή, έγραψε ένα κείμενο που διατρέχει τη ζωή του Αυξεντίου και αφηγείται εκείνο το μυστικό χριστουγεννιάτικο δείπνο του 1956. Λίγο μετά, πολλοί από τους παρευρισκόμενους σκοτώθηκαν ή φυλακίστηκαν, ο Αυξεντίου θα θυσιαζόταν λίγους μήνες αργότερα.
Και πώς προέκυψε η θεατρική μεταφορά;
Παράλληλα με την προετοιμασία του λευκώματος, μου ανατέθηκε η δημιουργία της θεατρικής μεταφοράς, την οποία δουλέψαμε μαζί με τη Βενετία Μοσχόβου. Πραγματοποιήσαμε έρευνα, συναντήσεις με την οικογένεια και όσους είχαν ζήσει εκείνη τη νύχτα και ξεκίνησε ένα μοναδικό ταξίδι. Στόχος μας ήταν να φέρουμε ξανά κοντά όσους επέζησαν και να αποτυπωθεί η εμπειρία τους στο ντοκιμαντέρ της ομάδας «People of Cyprus», με ζωντανές μαρτυρίες και τη συγκινητική στιγμή της επανασύνδεσής τους. Την ημέρα της παρουσίασης του λευκώματος αφηγηθήκαμε την ιστορία τους στη σκηνή, μαζί με τους μουσικούς και στο τέλος όλοι καθίσαμε σε ένα στρωμένο τραπέζι, όπως τότε. Ήταν μια συγκλονιστική εμπειρία, σπάνια σε εύρος και βάθος. Μείναμε μία εβδομάδα στον Αγρό, επισκεφθήκαμε το σπίτι της οικογένειας, φάγαμε, μιλήσαμε, τραγουδήσαμε και δημιουργήσαμε μαζί. Το σημαντικό αυτό εγχείρημα στηρίχθηκε γενναιόδωρα από τον Στέλιο Γεωργαλλίδη. Βλέποντας αυτή την ιστορία να ζωντανεύει στη σκηνή, νιώθω βαθιά την αξία της συντροφικότητας, της ενσυναίσθησης και της ομόνοιας μπροστά σε έναν κοινό σκοπό. Κουβαλά μια αγνότητα, μια ανθρώπινη ουσία. Και βέβαια, το φως της μορφής του Αυξεντίου δεν παύει να με συγκινεί και να μου ζεσταίνει την καρδιά.
Η παράσταση αναδεικνύει την ανθρώπινη πλευρά των αγωνιστών μέσα από το μυστικό γλέντι στον Αγρό, στις 26 Δεκεμβρίου 1956 μες στο σπίτι της οικογένεια. Ποιο στοιχείο αυτής της πραγματικής ιστορίας θεωρείτε ότι αγγίζει περισσότερο το σημερινό κοινό;
Αυτό που αγγίζει περισσότερο το σημερινό κοινό είναι ότι η συγκεκριμένη ιστορία, παρότι βαθιά ριζωμένη στην κυπριακή πραγματικότητα του 1956, είναι ταυτόχρονα παγκόσμια και πανανθρώπινη. Ξεπερνά τον χρόνο και τον τόπο, γιατί μιλά για εκείνη τη σπάνια στιγμή όπου οι άνθρωποι βρίσκουν μέσα τους την ψυχική αντοχή και το παράδοξο σθένος να γλεντήσουν για τη ζωή και τον θάνατο μαζί.
Όπως στον «Λόφο με τις παπαρούνες» του Μυριβήλη, όπως στο τραγούδι του Ευαγόρα λίγο πριν την αγχόνη, έτσι και εδώ ο άνθρωπος στέκεται στο όριο· και ακριβώς εκεί, στην αστραπή της ανάγκης του να υπερασπιστεί τα υλικά της ανθρωπιάς του, γίνεται ήρωας.
Αυτή η αντίφαση, να χαίρεσαι ενώ γνωρίζεις τον κίνδυνο, να τραγουδάς ενώ πλανιέται ο θάνατος, είναι που συγκινεί βαθιά το σημερινό κοινό. Γιατί θυμίζει πως η ανθρώπινη αντοχή, η αξιοπρέπεια και η ανάγκη για ζωή παραμένουν αναλλοίωτες, όσα χρόνια κι αν περάσουν.
Η ταινία μικρού μήκους «Ο Μυστικός Δείπνος του ’56» λειτουργεί ως εισαγωγή στην παράσταση. Με ποιον τρόπο οι αυθεντικές μαρτυρίες ενισχύουν τη θεατρική εμπειρία και τη σύνδεση με τη συλλογική μνήμη;
Η Ιλιάνα Κουλαφέτη και ο Χρήστος Μιχάλαρος, από την ομάδα People of Cyprus, δημιούργησαν ένα ιδιαίτερα τρυφερό ντοκιμαντέρ, αφήνοντας τα πρόσωπα των ανθρώπων να φωτίσουν την αλήθεια τους. Με απλότητα περιγράφουν ένα κομμάτι της ζωής που τους καθόρισε: η Μάγδα Παπαχριστοδούλου, τότε μόλις δέκα χρονών· ο Στέλιος Παπαχριστοδούλου, έφηβος που μετέφερε τα μηνύματα του Αυξεντίου· η Αλίκη Παπαχριστοδούλου, που βίωσε την προδοσία, τον αποχαιρετισμό, την αντίσταση. Για όλους αυτούς, εκείνη η νύχτα υπήρξε τομή - στη δική τους ζωή αλλά και στη συλλογική μνήμη του τόπου. Το αίσθημα της προσφοράς, της αφοσίωσης και του ρίσκου πέρασε στα παιδιά και στα εγγόνια τους· γίνεται αμέσως αντιληπτό. Έτσι, το ντοκιμαντέρ λειτουργεί ως γέφυρα ανάμεσα στο τότε και στο τώρα. Σήμερα, με τα λευκά τους μαλλιά, αναγνωρίζουν το ατρόμητο των νεανικών τους χρόνων και αυτή η αναγνώριση προσφέρει ένα σπάνιο βάθος στην παράσταση. Όταν μετά το φιλμ η ιστορία τους ζωντανεύει επί σκηνής, η προσωπική μνήμη μεταμορφώνεται σε συλλογική εμπειρία. Το κοινό δεν παρακολουθεί απλώς μαρτυρίες, μοιράζεται μια ζωντανή συνέχεια της ιστορίας.
Ποια ήταν η μεγαλύτερη πρόκληση στην απόδοση θεατρικά μιας τόσο φορτισμένης ιστορικά και συναισθηματικά στιγμής;
Η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν να αφηγηθούμε μια αληθινή ιστορία μπροστά στα μάτια των ανθρώπων που την έζησαν και να σταθούμε στο ύψος των αναμνήσεων και της βαθιάς συναισθηματικής τους μνήμης. Έπρεπε να δημιουργήσουμε κάτι άξιο της εμπιστοσύνης τους και της αλήθειας τους. Ταυτόχρονα, από την αρχή της συνεργασίας μας, για τη Βενετία Μοσχόβου ήταν ουσιαστικό να μεταφερθεί στη σκηνή η αίσθηση της παρουσίας του Γρηγόρη Αυξεντίου, όχι ως ιστορική φιγούρα μόνο, αλλά ως φως. Ένα αναμμένο φως στο τραπέζι, που δειπνεί μαζί μας και δεν σβήνει ποτέ. Και εμείς, με τη σειρά μας, να μην θέλουμε να το αφήσουμε να σβήσει.
Μια ακόμη πρόκληση είναι να υφάνουμε όλα τα πρόσωπα της ιστορίας μέσα από τις δικές μου αφηγήσεις και τη ζωντανή συμμετοχή των μουσικών - του Χαράλαμπου Παντελή, του Στέλιου Παπαμιχαήλ και της Βερόνικας Αλωνεύτου. Στόχος δεν είναι μια ρεαλιστική αναπαράσταση, αλλά μια αισθητηριακή αναβίωση αυτής της νύχτας. Η σκηνογραφική επιμέλεια της Μιράντα Θεοδωρίδου έβαλε στο επίκεντρο το τραπέζι, την τάβλα, σύμβολο συντροφιάς και ενότητας. Ένα τραπέζι που συγκεντρώνει τα βλέμματα, το φαγητό, τα αστεία, τα τραγούδια και τον χορό· μια αρχέγονη τελετουργία κοινότητας που έπρεπε να μεταφερθεί αυτούσια στη σκηνή.
Ποιο μήνυμα θα θέλατε να πάρει μαζί του ο θεατής φεύγοντας από την παράσταση «Τα τελευταία Χριστούγεννα του Αυξεντίου»;
Θα ήθελα ο θεατής να φύγει με το μήνυμα που έδωσε ο Αυξεντίου εκείνο το βράδυ: ότι πάνω από όλα η αγάπη και η ομόνοια αποτελούν καθήκον και χρέος προς την πατρίδα. Αυτό το μήνυμα έρχεται από έναν άνθρωπο που προδόθηκε πολλές φορές μέχρι το τέλος του, αλλά παρέμεινε αφοσιωμένος στον κοινό σκοπό. Η ένωση και η αλληλεγγύη για το καλό του τόπου μας ήταν για εκείνον το υπέρτατο χρέος - και μας άφησε το σώμα και το αίμα του, ώστε εμείς να μπορέσουμε να μεταλάβουμε και να μεταφέρουμε αυτή την αγάπη και την ομόνοια στις επόμενες γενιές.
Πληροφορίες
Καλλιτεχνική σύμβουλος παράστασης: Βενετία Μοσχόβου
Σκηνοθετική επιμέλεια, σύνθεση κειμένου & ερμηνεία: Έλενα Χατζηαυξέντη
Ενδυματολογία & σκηνογραφία: Μιράντα Θεοδωρίδου
Η μουσικοθεατρική παράσταση «Τα τελευταία Χριστούγεννα του Αυξεντίου», βασισμένη στο έργο του Στέλιου Παπαπαντωνίου, σε ερμηνεία της Έλενας Χατζηαυξέντη, παρουσιάζεται την Παρασκευή, 19 Δεκεμβρίου 2025, στις 8:00 μ.μ. στο Κινηματοθέατρο «Παλλάς» στη Λευκωσία, ως μέρος εκδήλωσης υπό την αιγίδα του Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας, με ελεύθερη είσοδο. Πληροφορίες: 22800931.