Πραξικόπημα 1974: «Ήδη ο Μακάριος είναι νεκρός!..» – «Γνώριμη είναι η φωνή, είμαι ο Μακάριος» – Το δίτομο έργο του Νίκου Παπαναστασίου (εικόνες)

Ο γνωστός Έλληνας ιστορικός και φιλόλογος, Σαράντος Καργάκος, κάποτε έγραψε πως ο Ελληνισμός είναι Έθνος εφιαλτών, δηλαδή προδοτών και Μηδιζόντων. Το πραξικόπημα της ελληνικής χούντας εναντίον του προέδρου Μακαρίου, το 1974, ήταν αποτέλεσμα εθνικής προδοσίας, που οδήγησε στην καταστροφή της Κύπρου διά της τουρκικής εισβολής που ακολούθησε.
Πολλοί συγγραφείς, ιστορικοί, μελετητές, ακαδημαϊκοί, ερευνητές, στην Ελλάδα και ειδικά στην Κύπρο ερεύνησαν, έγραψαν για τα αίτια που προκάλεσαν το πραξικόπημα. Η σχετική βιβλιογραφία τροφοδοτείται συνεχώς και με νέα πονήματα και μελετήματα.
Ο Νίκος Παπαναστασίου, παλιός και εκλεκτός συνάδελφος, εδώ και χρόνια ερευνά και καταγράφει πληροφορίες, προσωπικές μαρτυρίες, στοιχεία και αποδείξεις γιατί έγινε το πραξικόπημα, ποιοι γνώριζαν αλλά δεν έπραξαν τίποτε, γιατί αγνοήθηκαν προειδοποιητικά σήματα, ποιους εξυπηρετούσε, τι προηγήθηκε, ποιοι συμμετείχαν και γιατί η Κύπρος θυσιάστηκε και ακρωτηριάστηκε με τον πιο βάρβαρο τρόπο.
Ο Ν. Παπαναστασίου δημοσίευσε πέρσι το δίτομο έργο του: «50 χρόνια μετά. Κύπρος, 15/7/1974. «Ήδη ο Μακάριος είναι νεκρός!..» – «’Γνώριμη είναι η φωνή, είμαι ο Μακάριος» (εκδόσεις «Μικρή Βιβλιοθήκη Τσακίστρα-3»). Ευθύς εξ αρχής υποστηρίζει, στη βάση πλήθους μαρτυριών που συνέλεξε και καταγράφει, ότι: «Ο Μακάριος γνώριζε ότι θα γινόταν το πραξικόπημα. Ήξερε ότι θα κινείτο κατά της Κύπρου η Τουρκία – το διαλαλούσε άλλωστε με κάθε ευκαιρία – όμως το μόνο που προσπαθούσε να κάνει ήταν να οξύνει την κατάσταση και να την οδηγεί με κάθε τρόπο προς τα άκρα». Υποστηρίζει ακόμα ότι ο πρόεδρος Μακάριος «επέλεξε να υπερθερμάνει την σύγκρουση του με το ελληνικό στρατιωτικό καθεστώς και, τελικά, να κόψει το σχοινί της αντιπαράθεσης με τις αποφάσεις του για συρρίκνωση της Εθνικής Φρουράς και την απαίτηση να φύγουν από την Κύπρο όλοι οι Έλληνες αξιωματικοί». Ο Ν. Παπαναστασίου αναφέρεται, φυσικά, στην γνωστή επιστολή Μακαρίου προς Γκιζίκη, τον χουντικό πρόεδρο.
Εκατοντάδες μαρτυρίες-συνεντεύξεις
Ο συγγραφέας, σε όλο το εύρος των 1000 και πλέον σελίδων του δίτομου έργου του παραθέτει εκατοντάδες προσωπικές μαρτυρίες και συνεντεύξεις, δηλώσεις και αναφορές, με παραπομπές και στον «Φάκελο της Κύπρου», που συνέλεξε στη διαδρομή πολλών χρόνων προσπαθειών και ερευνών, από πολιτικά πρόσωπα και από απλούς πολίτες, υποστηριχτές του Μακαρίου, του Γρίβα και της ΕΟΚΑ Β’, μέλη της ΕΔΕΚ και των ομάδων Λυσσαρίδη, μέλη του ΑΚΕΛ όπως και της Ενωτικής Παράταξης.
Ταυτόχρονα ο Ν. Παπαναστασίου καταγράφει και μαρτυρίες χουντικών αξιωματικών που συμμετείχαν στο πραξικόπημα, στελεχών της χούντας, Ελλήνων πολιτικών όπως και εκκλησιαστικών αξιωματούχων. Και, φυσικά, καταγράφει προσωπικές μαρτυρίες ηγετικών στελεχών της ΕΟΚΑ Β’ και του Νίκου Σαμψών, που είχε αναλάβει και υπό ποιες συνθήκες, ως «πρόεδρος» της πραξικοπηματικής κυβέρνησης.
Ο συγγραφέας θέτει δύο «καίρια», όπως τα χαρακτηρίζει, ερωτήματα που χρήζουν απάντησης επειδή συναρτώνται προς το πραξικόπημα:
>Γιατί ο Μακάριος βιάστηκε να πάρει αποφάσεις τέτοιες, οι οποίες θα διέλυαν στην ουσία την Εθνική Φρουρά ή, το λιγότερο, θα την καθιστούσαν ανίκανη και ατελέσφορη να εκτελέσει την από τον νόμο αποστολή της, που ήταν η απόκρουση πιθανής τουρκικής εισβολής, επέλεξε ειδικά τη συγκεκριμένη εκείνη περίοδο για ν’ απευθύνει την επιστολή-πρόκληση προς την Αθήνα;
>Γιατί τράβηξε μέχρι τέλους το σχοινί ώστε τούτο να κοπεί και να γίνει ό,τι έγινε;
Τα ερωτήματα που θέτει ο Ν. Παπαναστασίου παραπέμπουν και σε άλλα κρίσιμα ερωτήματα, που παραμένουν αναπάντητα: Η φυγή των Ελλήνων αξιωματικών θα αποδυνάμωνε στην πράξη την εθνική Φρουρά. Ο Μακάριος δεν το καταλάβαινε; Γιατί το απαιτούσε; Δεν υπήρχε άλλη διέξοδος; Αποδυνάμωση της Ε.Φ. σήμαινε ότι η Κύπρος θα έμενε απροστάτευτη και έρμαιο σε τουρκική εισβολή. Δεν το αντιλαμβανόταν; Δεν τον ένοιαζε; Ποια ήταν η σχέση του Μακαρίου με τον βασιλιά Κωνσταντίνο και τον αυτοεξόριστο Καραμανλή; Με αυτούς βρισκόταν σε επικοινωνία.
Να σημειωθεί επί του προκειμένου ότι, η αντίστροφη μέτρηση για την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο ξεκίνησε από τον Νοέμβριο-Δεκέμβριο του 1967, με την ταπεινωτική αποχώρηση της ελληνικής μεραρχίας, μετά την κρίση της Κοφίνου και τις απειλές της Τουρκίας.
Η χούντα της Αθήνας υπέκυψε και η μεραρχία, η οποία ουσιαστικά πραγματοποίησε την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα, αποχώρησε εξευτελισμένη. Η αντίστροφη μέτρηση για την τουρκική εισβολή ήταν ζήτημα χρόνου. Οι Τούρκοι πήραν το μήνυμα και άρχισαν τις προετοιμασίες για την κατακρεούργηση του κυπριακού Ελληνισμού, που συνέβη εφτά χρόνια αργότερα.
Η μοιραία συνάντηση Μακαρίου-Κληρίδη
Η κατάσταση πριν από το πραξικόπημα είναι γνωστή. Οι Συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου θεωρήθηκαν και από τις δύο πλευρές ως μεσοδιάστημα για την πραγμάτωση των επιδιώξεων τους, οι Έλληνες την Ένωση και οι Τούρκοι την διχοτόμηση. Ακολούθησε το τ/κ πραξικόπημα του 1963 κατά της νόμιμης κυβέρνησης της Κυπριακής Δημοκρατίας, οι βομβαρδισμοί στην Τηλλυρία.
Το 1967 προκλήθηκε η κρίση της Κοφίνου και το 1971 έγινε η άφιξη του στρατηγού Γρίβα στην Κύπρο και την ίδρυση της παράνομης ΕΟΚΑ Β’. Ο προάγγελος της εμφύλιας διαμάχης με επιθέσεις της ΕΟΚΑ Β’ σε αστυνομικούς σταθμούς, αλλά και κακοποιήσεις και βασανιστήρια στελεχών και μελών της ΕΟΚΑ Β’ από την Αστυνομία και το εφεδρικό. Και το θλιβερό κατάντημα, Έλληνας να κακοποιεί, να βρίζει, να εχθρεύεται και να σκοτώνει Έλληνα.
Το 1972, οι συνομιλητές στο Κυπριακό, Κληρίδης και Ντενκτάς είχαν φτάσει στα πρόθυρα συμφωνίας, μετά τα γνωστά 13 σημεία τροποποίησης του Συντάγματος, που πρότεινε ο Μακάριος. Γιατί δεν επιτεύχθηκε συμφωνία; Ο Γλ. Κληρίδης υποστηρίζει:
«Η πιο σημαντική και μοιραία συνάντηση που είχα με τον Μακάριο, έγινε στις 12 Σεπτεμβρίου 1972. Ήταν μοιραία, γιατί αν είχα κατορθώσει να τον πείσω να δεχθεί την άποψη μου (που ήταν να προχωρήσει η πλευρά μας σε συμφωνία με τους Τ/κύπριους, στη συνταγματική πτυχή του Κυπριακού), τα πράγματα στην Κύπρο θα έπαιρναν εντελώς διαφορετική τροπή.
»Το πραξικόπημα θα είχε αποφευχθεί, η εισβολή δεν θα γινόταν και η Κύπρος θα είχε γλιτώσει από ένα πλήθος καταστροφές, από τις χιλιάδες των νεκρών και τραυματιών, τις εκατοντάδες των αγνοουμένων και από την παράλυση της οικονομίας της».
Ο Δ. Ιωαννίδης, επικεφαλής της ελληνικής χούντας όταν έγινε το Πραξικόπημα, δήλωσε ότι «αναλαμβάνω ακεραίαν την ευθύνην της στρατιωτικής ενέργειας της 15ης Ιουλίου 1974 στην Κύπρο» αλλά την αιτιολόγησε ότι έγινε, τάχα, για να αποφευχθεί η διάλυση της Εθνικής Φρουράς. Όλοι γνώριζαν ότι κάποια μέρα θα γινόταν πραξικόπημα και πρώτος ο Μακάριος.
Η ΕΔΕΚ είχε σχηματίσει ένοπλες ομάδες. Το ΑΚΕΛ έθεσε στη διάθεση του Μακαρίου 1000 στελέχη της, απόστρατους της Ε.Φ. Κομματικοί και πολιτικοί παράγοντες, εφημερίδες φίλα προσκείμενες στον Μακάριο, αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, πολιτικοί, δημοσιογράφοι, όλοι προειδοποιούσαν για επικείμενο πραξικόπημα, επειδή με έκδηλη ανησυχία παρακολουθούσαν την ραγδαία κατολίσθηση και τη σύγκρουση στις σχέσεις Μακαρίου-χούντας.
Δεν έπεσε… από τον ουρανό
Η εκτίμηση ότι δεν θα πετύχει η όποια απόπειρα της χούντας
Ο Ν. Παπαναστασίου στο ογκώδες πόνημα του παραθέτει δεκάδες προσωπικές μαρτυρίες και συνεντεύξεις από όλο το κομματικό, πολιτικό, στρατιωτικό και ιδεολογικό φάσμα, και ειδικά από πρωταγωνιστές. Διασταύρωσε στοιχεία και μαρτυρίες, έδωσε την ευκαιρία σε όλους, όλων των πλευρών να αφηγηθούν και να καταθέσουν επώνυμα τι γνώριζαν, τι έζησαν, τι είδαν, τι είπαν, για τι προειδοποίησαν, γιατί δεν εισακούστηκαν, ποιοι δεν άκουσαν και ποιοι δεν ενήργησαν έγκαιρα.
Όπως γράφει ο ίδιος, «ξεσκάλισα πολλές φορές φακέλους του Υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδος και του Δημόσιου Αρχείου του Λονδίνου. Εξασφάλισα αρχεία , κάποια μάλιστα τα αγόρασα, από ιδιώτες ερευνητές ή ανθρώπους που έζησαν καυτά γεγονότα».
Το πραξικόπημα της ελληνικής χούντας δεν έπεσε… από τον ουρανό. Ήταν αποτέλεσμα πολύχρονων διεργασιών, συνωμοσιών εντός και εκτός Κύπρου, παρεμβολής ξένων, ελλαδικών και κυπριακών παραγόντων, εγωισμών, φιλοδοξιών, απραξίας, έλλειψης προβλεπτικότητας και προετοιμασίας αντιμετώπισης του, ανεπάρκειας, πολιτικής και προσωπικής τύφλωσης σε πολλά επίπεδα. Ο στενός συνεργάτης του Μακαρίου και υπεύθυνος της ΚΥΠ, Γ. Τομπάζος, δήλωσε: «Εγώ και ο Μακάριος ξέραμε για το πραξικόπημα, αλλά είχαμε παραδοθεί στη μοίρα μας». Οι κατ’ εξοχήν κορυφαίοι του κράτους, που είχαν την πρώτιστη ευθύνη την ασφάλειά του, είχαν παραδοθεί στη μοίρα τους και ανέμεναν τα χουντικά τανκς! Ο Μακάριος υπέδειξε στον Τομπάζο να μετακινήσει την οικογένεια του, που παραθέριζε στον Ζέφυρο της Κερύνειας, εκεί που θα γινόταν λίγες ημέρες αργότερα η τουρκική απόβαση-εισβολή και να επιστρέψει στη Λευκωσία.
Ο Νίκος Κρανιδιώτης, πρέσβης της Κύπρου τότε, στην Αθήνα, σε συνάντηση με τον Μακάριο (6/6/1974) αναφέρει ότι μεταξύ τους έγινε ο εξής διάλογος: « ‘Τι νέα μας φέρνεις από το φίλο μας Ιωαννίδη’, με ρώτησε ο Μακάριος χαμογελώντας. ”Ο φίλος μας Ιωαννίδης”, του απάντησα στον ίδιο τόνο, ”σας ετοιμάζει ένα φιλικό πραξικόπημα”. ”Αφού δεν το έκαμε μέχρι σήμερα” μου είπε σοβαρευόμενος, ”δεν μπορεί να το κάμει από δω και πέρα. Είμαι αποφασισμένος να εκκαθαρίσω την κατάσταση στο στράτευμα”».
Εξάλλου, «ο Μακάριος είχε ειδοποιηθεί από τον Αμερικανό πρέσβη Ρότζερ Ντέιβις και τους Σοβιετικούς για το επικείμενο εναντίον του πραξικόπημα» (Ν. Σαρρής, «Η άλλη πλευρά»). Σε δημοσιογραφική διάσκεψη, στις 5/7/1974, ο Μακάριος είχε διαβεβαιώσει:
«Ουδεμίαν σημασίαν δίδω εις τα περί πραξικοπήματος δημοσιεύματα. Δεν υπάρχει, κατά την γνώμην μου, πιθανότητα πραξικοπήματος. Αλλά και εις περίπτωσιν πραξικοπήματος, δεν υπάρχει προοπτική επιτυχίας».
Όχι εξόντωση Μακαρίου: Η παραδοχή λαθών και η μεταμέλεια
Η απόφαση της χούντας για διενέργεια πραξικοπήματος στόχευε στην ανατροπή του Μακαρίου και όχι στη βιολογική του εξόντωση. Γι’ αυτό και όταν εκδηλώθηκε, με εντολή του Ιωαννίδη ο συνταγματάρχης καταδρομών, Κομπόκης, διευκόλυνε τη διαφυγή του Μακαρίου από τη δυτική πλευρά του προεδρικού. Έφτασε στην Πάφο όπου και εκφώνησε το γνωστό διάγγελμα του ότι είναι ζωντανός και καλούσε τους πολίτες σε αντίσταση κατά των πραξικοπηματιών.
Ο απολογισμός του πραξικοπήματος ήταν 22 νεκροί της Εθνικής Φρουράς και 22 του Εφεδρικού Σώματος. Ο τελικός, τραγικός και θλιβερός απολογισμός, όμως, ήταν η τουρκική εισβολή, οι χιλιάδες νεκροί και αγνοούμενοι, οι 200 χιλιάδες εκτοπισμένοι, η καταστροφή της Κύπρου, η κατοχή του 37% και η απειλή τουρκοποίησης της.
Ο Ν. Παπαναστασίου καταγράφει λεπτομερώς και στη βάση πλήθους προσωπικών μαρτυριών και συνεντεύξεων όσα έγιναν σε όλες τις επαρχίες και, ειδικά, πως ο Ν. Σαμψών ανέλαβε την «προεδρία», ποιοι άλλοι ήταν υποψήφιοι σε κατάλογο της χούντας, πόσες χιλιάδες πολίτες και ειδικά μακαριακοί έστειλαν τηλεγραφήματα συμπαράστασης στον Σαμψών, η μετέπειτα δίκη και καταδίκη του, οι εξομολογήσεις μακαριακών, γριβικών, ακελικών και λυσσαριδικών, η παραδοχή λαθών και η εκ των υστέρων μεταμέλεια..
Το ερώτημα παραμένει μετέωρο: Γιατί έγινε το πραξικόπημα και ποιον ή ποιους εξυπηρετούσε, εκτός από την Τουρκία, η καταστροφή της Κύπρου; Το ογκώδες πόνημα του Ν. Παπαναστασίου είναι μια μοναδική και εξαιρετική κατάθεση μαρτυριών και συνεντεύξεων για όσα πολλά συνέβησαν πριν, κατά και μετά το πραξικόπημα, με όλους τους πρωταγωνιστές να δίδουν τη δική τους εκδοχή.
Είναι μια σημαντική, χρήσιμη και κρίσιμη συνεισφορά στη σχετική βιβλιογραφία και ενδιαφέρει όχι μόνο μελετητές, ερευνητές και ιστορικούς αλλά και κάθε πολίτη, που θέλει να φωτιστεί ακόμα περισσότερο και να μάθει από πρώτο χέρι, από τους πρωταγωνιστές, για μια από τις πιο τραγικές στιγμές της σύγχρονης ιστορίας της Κύπρου με ολέθριες συνέπειες και επιπτώσεις στον κυπριακό Ελληνισμό.