«Ο Άνθρωπος Ελέφαντας» σε σκηνοθεσία Ανδρέα Κυριάκου: «Η ανθρώπινη αξία δεν χρειάζεται άδεια για να υπάρξει»

Με τον «Άνθρωπο Ελέφαντα», ο σκηνοθέτης Ανδρέας Κυριάκου φέρνει στη σκηνή του Σατιρικού Θεάτρου μια συγκινητική και επίκαιρη ιστορία. Βασισμένος στο θεατρικό έργο του Μπέρναρντ Πόμερανς, αφηγείται τη ζωή του Τζον Μέρικ με τη δική του κινηματογραφική ματιά και βαθιά συναισθηματική προσέγγιση, υποδεικνύοντας πλευρές της κοινωνίας μας που ίσως θα προτιμούσαμε να αγνοήσουμε. Μιλά για την απόφασή του να σκηνοθετήσει αυτό το έργο και για όσα έχει ακόμη να πει ο Μέρικ σήμερα.
Γιατί επέλεξες να σκηνοθετήσεις αυτό το έργο;
«Ο Άνθρωπος Ελέφαντας» είναι μια ιστορία που με συγκίνησε βαθιά, μιας και είναι μία από τις πρώτες μου κινηματογραφικές αναμνήσεις. Θυμάμαι έντονα να με στοιχειώνει το αριστούργημα του Λιντς για αρκετά χρόνια. Κάπου λίγο μετά την πανδημία κατάφερα να διαβάσω και το πολυβραβευμένο θεατρικό του Μπέρναρντ Πόμερανς (το οποίο προϋπήρχε της ταινίας), ανακαλύπτοντας μια νέα διάσταση του έργου. Πίσω από την ιστορική του διάσταση, μέσα από το θεατρικό βρήκα έναν άνθρωπο που προσπαθεί να υπάρξει με αξιοπρέπεια μέσα σε έναν κόσμο που τον βλέπει ως αξιοθέατο. Αυτό το ταξίδι, από την έκθεση στην αποδοχή και τέλος στη διεκδίκηση της ίδιας του της ανθρωπιάς, είναι κάτι που θεωρώ θεμελιώδες στο σημερινό μας περιβάλλον. Μου ήταν αδύνατο να μην αισθανθώ την ανάγκη να το μεταφέρω στην κυπριακή σκηνή, όχι ως μια αναπαράσταση μιας άλλης εποχής, αλλά ως έναν καθρέφτη της δικής μας. Έτσι το πρότεινα στους συμπαραγωγούς, το Σατιρικό Θέατρο και την Audere Productions, και κάπως έτσι ξεκίνησε το ταξίδι μας στον κόσμο του Τζόζεφ Μέρικ.
«Ο Άνθρωπος Ελέφαντας» θέτει ζητήματα αποδοχής, διαφορετικότητας και αξιοπρέπειας. Πώς συνομιλεί η παράσταση με τη σημερινή κοινωνική πραγματικότητα;
Όταν μιλάμε για διαφορετικότητα σήμερα, συχνά το κάνουμε σε επίπεδο θεωρίας. Στην πράξη, όμως, η κοινωνία εξακολουθεί να κρίνει, να περιθωριοποιεί, να στιγματίζει και πολλές φορές με τρόπους πολύ πιο ύπουλους από εκείνους της Βικτωριανής εποχής. Η παράσταση επιχειρεί να φωτίσει αυτές τις συμπεριφορές, όχι καταγγελτικά, αλλά με τρόπο που επιτρέπει στον θεατή να δει τον εαυτό του μέσα σε αυτές. Το έργο μας θυμίζει πως, παρά την πρόοδο, η ανάγκη του ανθρώπου να «χωρέσει» μέσα σε μια συλλογική εικόνα του φυσιολογικού παραμένει επίκαιρη. Ο Μέρικ γίνεται έτσι ένας καθρέφτης: μας δείχνει ότι αυτό που χαρακτηρίζουμε ως «διαφορετικό» συχνά δεν είναι παρά ο φόβος μας για ό,τι ξεφεύγει από τις συμβάσεις. Η παράσταση συνομιλεί με τον σύγχρονο άνθρωπο που παλεύει να διατηρήσει την αξιοπρέπειά του μέσα σε συστήματα που τον καθορίζουν πριν προλάβει να αυτοπροσδιοριστεί.
Προέρχεσαι από τον χώρο του κινηματογράφου. Πώς αυτό επηρεάζει τη σκηνοθετική σου προσέγγιση στο θέατρο;
Ο κινηματογράφος με έχει μάθει να αφηγούμαι ιστορίες μέσα από την εικόνα, τη λεπτομέρεια και τον ρυθμό. Αυτή η «ματιά» δεν εξαφανίζεται όταν δουλεύω στο θέατρο, απλώς μεταμορφώνεται. Στην παράσταση υπάρχει μια πολύ κινηματογραφική αντίληψη για τον χώρο, τα κουστούμια και το φως. Είχα την τιμή να δουλέψω με τους Γιώργο Λάζογλου στον σχεδιασμό φωτισμού, τη Σοφία Μαυρομιχάλη και την Κατερίνα Ττάκκα στα κοστούμια και την Ελένη Ιωάννου στα σκηνικά - μαζί φτιάξαμε καθαρά κάδρα, με επίπεδα και βάθη πεδίου, κοστούμια που λειτουργούν σε επέκταση των χαρακτήρων, χρώματα που αντικατοπτρίζουν τον εσωτερικό κόσμο του «Ανθρώπου Ελέφαντα» και όλα αυτά σε σκηνοθετικούς ρυθμούς που θυμίζουν μοντάζ.
Στον κινηματογράφο ο θεατής βλέπει αυτό που του δείχνεις. Στο θέατρο βλέπει αυτό που επιλέγει. Αυτό με οδήγησε να δημιουργήσω μια σκηνική γλώσσα που δεν του «επιβάλλεται», αλλά του επιτρέπει να ανακαλύψει μόνος του τις μικρές αλήθειες των χαρακτήρων.
Παράλληλα, η σχέση ηθοποιού-κάμερας μεταφέρθηκε στη σχέση ηθοποιού-κοινού: ζητώ από τους ηθοποιούς να παίζουν με λεπτότητα, με εσωτερικότητα, με μικρές μετατοπίσεις, σαν να υπάρχει ένας αόρατος φακός που παρακολουθεί κάθε τρέμουλο στο βλέμμα.
Πώς προσέγγισες σκηνοθετικά την απεικόνιση του Τζον Μέρικ, ενός χαρακτήρα που φέρει σωματική παραμόρφωση;
Για μένα ήταν ξεκάθαρο από την αρχή ότι δεν θα χρησιμοποιούσαμε προσθετικά ή μια ρεαλιστική αναπαράσταση της παραμόρφωσης του Μέρικ. Το έργο ζητά από τον ηθοποιό να μεταμορφωθεί μπροστά στα μάτια του θεατή, μόνο με το σώμα και την εσωτερική του αλήθεια.
Σε αυτό το σημείο οφείλω να μιλήσω για την εξαιρετική δουλειά του Χριστόδουλου Μάρτα, τον δικό μας «Άνθρωπο Ελέφαντα». Από την πρώτη πρόβα βυθίστηκε σε μια εντατική διαδικασία έρευνας: μελέτησε ιατρικά αρχεία, ιστορικές φωτογραφίες, περιγραφές ανθρώπων που γνώρισαν τον πραγματικό Μέρικ, ακόμη και λεπτομέρειες για την αναπνοή και τον πόνο που προκαλούσε η κατάστασή του.
Αυτό που κατάφερε δεν είναι απλώς μια «εξωτερική» αποτύπωση. Είναι μια σωματική και ψυχική μετάφραση ενός ανθρώπου που κουβαλάει ένα βάρος αδιανόητο για εμάς, αλλά το αντιμετωπίζει με σπάνια τρυφερότητα. Κάθε κίνηση, κάθε στράβωμα του κορμού, κάθε παύση του έχει νόημα. Χτίσαμε μαζί έναν Μέρικ που δεν προσπαθεί να μιμηθεί αλλά να σεβαστεί τον πραγματικό. Και νομίζω πως αυτό φαίνεται στη σκηνή: ο θεατής δεν «χαζεύει» την παραμόρφωση· βλέπει τον άνθρωπο.
Εκτός από τον συγκλονιστικό Χριστόδουλο Μάρτα, είμαι πραγματικά ευγνώμων για το σύνολο των ηθοποιών που κρατούν την παράσταση όρθια σε κάθε της στιγμή. Στο επίκεντρο βρίσκεται ο Βασίλης Μιχαήλ στον ρόλο του δρος Τριβς, μια ερμηνεία γεμάτη ακρίβεια, εντιμότητα και συναισθηματική πειθαρχία. Ο Βασίλης καταφέρνει να αποτυπώσει την εσωτερική μάχη του Τριβς: έναν άνθρωπο που πιστεύει βαθιά στην επιστήμη, αλλά ταυτόχρονα αμφισβητεί τα όρια της ανθρωπιάς του. Η σχέση του με τον Μέρικ επί σκηνής γίνεται ο άξονας της παράστασης, ένα λεπτό παιχνίδι ανάμεσα στο καθήκον και την ενσυναίσθηση.
Δίπλα στον Χριστόδουλο και τον Βασίλη, η παράσταση στηρίζεται σε ένα καστ που πραγματικά δίνει ψυχή στον κόσμο του έργου. Η Πέννυ Φοινίρη ως δεσποινίς Κένταλ φέρνει μια τρυφερή, σχεδόν λυρική ποιότητα στην επαφή της με τον Μέρικ, η Πολυξένη Σάββα ως κ. Ρος αποδίδει με ακρίβεια τη σκληρή, πραγματιστική πλευρά της εποχής· ενώ η Ελένη Ζαντή, στον ρόλο της νοσοκόμας Σάντουιτς, δημιουργεί έναν από τους πιο ανθρώπινους και ουσιαστικούς σταθμούς στη ζωή του Μέρικ.
Ο Αντρέας Γεωργίου υποδύεται τον επίσκοπο Χάου με ήρεμη δύναμη και πνευματικό βάθος, ενώ ο Γιώργος Λίζος ως κ. Γκομ (ο διευθυντής του νοσοκομείου) δίνει μια στιβαρή και ηθικά πολύπλοκη φιγούρα, αποτυπώνοντας τις αντιφάσεις της ιατρικής εξουσίας της εποχής. Η Γεωργία Νικολάου και η Μαρία Χαρά Τρούσα, ως οι σιαμαίες, προσφέρουν μια γοητευτική, σχεδόν ποιητική ενέργεια, που αναδεικνύει την εύθραυστη φύση αυτών των χαρακτήρων.
Κάθε ένας από αυτούς συμβάλλει στην παράσταση όχι απλώς με την προσωπική του ερμηνεία, αλλά με τον τρόπο που συνδέεται με τους υπόλοιπους, δημιουργώντας μια ζωντανή, αναπνέουσα θεατρική κοινότητα πάνω στη σκηνή.
Τρεις μουσικοί επί σκηνής ερμηνεύουν διασκευές Beatles και Radiohead, ανάμεσα σε άλλα. Μίλησέ μας για τον ρόλο της μουσικής στο έργο.
Η μουσική στην παράσταση δεν λειτουργεί ως συνοδευτικό στοιχείο, αλλά ως μια δεύτερη φωνή του Τζόζεφ Μέρικ, ένας εσωτερικός παλμός που αναδύεται από την ψυχή του. Οι ζωντανές διασκευές που παραπέμπουν στη βρετανική ποπ-ροκ (από τους Beatles, The Who, Rolling Stones μέχρι και και τους Garbage και Radiohead) κουβαλούν τη δική τους ιστορία: μιλούν για τη μοναξιά, για την ανάγκη του ανθρώπου να γίνει αποδεκτός, για την ομορφιά που κρύβεται μέσα στο ευάλωτο.
Οι τρεις μουσικοί μας: Κωνσταντίνος Ευαγγελίδης, Κατερίνα Δεσπότη και Χριστίνα Καραβά, δεν είναι εκτός της δράσης. Είναι μια «τσιγγάνικη μπάντα» που υπάρχει μέσα στον κόσμο του έργου, σχολιάζει, συνομιλεί, ανασαίνει μαζί με τους ηθοποιούς. Ο τρόπος που παίζουν, με αμεσότητα και ένστικτο, φέρνει στη σκηνή μια βαθιά ανθρώπινη ενέργεια, σαν να ακούς την καρδιά του Μέρικ να προσπαθεί να εκφραστεί όταν τα λόγια δεν αρκούν.
Σε αρκετές στιγμές, η μουσική γίνεται ο μοναδικός χώρος όπου ο Μέρικ μπορεί να «σταθεί όρθιος», να αναπνεύσει ελεύθερα, να υπάρξει χωρίς το βάρος του σώματός του. Είναι ένα είδος λυτρωτικής αφήγησης, ένας ήχος που γεφυρώνει το μέσα με το έξω.
Πόσο κοντά νιώθεις στον ήρωα του έργου;
Ο Μέρικ είναι ένας άνθρωπος που ποτέ δεν του δόθηκε ο χώρος να καθορίσει ο ίδιος την ταυτότητά του, κι όμως επιμένει να ζει με αξιοπρέπεια. Αυτό είναι κάτι που με συγκινεί και με αγγίζει προσωπικά. Νομίζω όλοι μας έχουμε νιώσει κάποια στιγμή ότι δεν χωράμε σε αυτό που οι άλλοι περιμένουν από εμάς. Ο Μέρικ γίνεται μια υπενθύμιση ότι η ανθρώπινη αξία δεν χρειάζεται άδεια για να υπάρξει...
Μετά την αδιανόητα σκληρή ιστορική εμπειρία 130 χρόνων από την εποχή του έργου, όπου το διαφορετικό βασανιζόταν και θανατώνονταν, πόσο ως κοινωνία είμαστε έτοιμοι να ξεπεράσουμε την «παραμόρφωσή» μας;
Θα ήθελα να πω ότι έχουμε προχωρήσει πλήρως, αλλά δεν είμαι βέβαιος ότι αυτό ισχύει. Ίσως, δεν βασανίζουμε πια το διαφορετικό στα «freak show», αλλά συχνά το βασανίζουμε σιωπηλά μέσα από αποκλεισμούς, προκαταλήψεις, αόρατους τοίχους. Η παραμόρφωση μας πλέον δεν είναι τόσο εμφανής όσο στον 19ο αιώνα, γι’ αυτό και είναι πιο επικίνδυνη. Φοράει μοντέρνες μάσκες...Ωστόσο, είμαστε πιο έτοιμοι από ποτέ να την αναγνωρίσουμε. Η κοινωνία σήμερα έχει τη δυνατότητα να μιλήσει ανοιχτά και να ακούσει. Αυτή η παράσταση δεν δίνει μια απάντηση, αλλά δημιουργεί έναν χώρο όπου το κοινό μπορεί να αναρωτηθεί: «Τι είναι αυτό που με κάνει να κρίνω; Τι είναι αυτό που με φοβίζει; Τι είναι αυτό που δεν έχω ακόμη αποδεχτεί;». Αν καταφέρουμε να δούμε την παραμόρφωση μέσα μας και όχι στους άλλους, τότε ίσως να έχουμε κάνει το πρώτο ουσιαστικό βήμα προς την υπέρβασή της.
INFO:
* «Ο Άνθρωπος Ελέφαντας».Παραστάσεις κάθε Σάββατο στις 8μμ και Κυριακή στις 6.30 μμ. Παρασκευή 19 Δεκεμβρίου στις 8μμ. Διάρκεια Παράστασης: 120 λεπτά με 15 λεπτά διάλειμμα.Για ηλικίες 15 ετών και άνω. ΕΙΣΟΔΟΣ: €15 | €12 (μαθητές, φοιτητές, συνταξιούχοι). Δωρεάν είσοδος για θεατές με κινητικά προβλήματα. ΕΙΣΙΤΗΡΙΑ: www.satirikotheatro.com