Καταρζίνα Νόβατσιουκ: Η ψηφιακή αθανασία είναι η νέα πραγματικότητα – H τεχνητή νοημοσύνη αλλάζει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε, βιώνουμε και προετοιμαζόμαστε για τον θάνατο και την θλίψη

«Η παρέα θα πάει σε λίγο για καφέ. Θα ήθελα να έρθεις και εσύ» προτείνεις στον φίλο σου. «Και εγώ θα το ήθελα πολύ, αλλά αυτό είναι αδύνατο, ξέρεις πως έχω πεθάνει εδώ και δύο χρόνια». Η συζήτηση δεν προέρχεται από το μέλλον, ούτε είναι σκηνή από ταινία επιστημονικής φαντασίας. Είναι που ήδη συμβαίνει, χάρη στην Τεχνητή Νοημοσύνη, που δημιουργεί ψηφιακά avatar ανθρώπων που έχουν πεθάνει και που είναι ικανά σε μεγάλο βαθμό να διαφοροποιήσουν την οριστικότητα του θανάτου.
Η Τεχνητή Νοημοσύνη υποστήριξε στην συνέντευξή της στον Φιλελεύθερο, η Καταρζίνα Νόβατσιουκ, ερευνήτρια στο Κέντρο Leverhulme για το Μέλλον της Νοημοσύνης στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ έρχεται να διαταράξει την σχέση μας με τους νεκρούς μας, δημιουργώντας στην ουσία μια ψηφιακή αθανασία. Ενώ για αιώνες επρόκειτο για μια μονόδρομη επικοινωνία, τώρα δημιουργείται η ψευδαίσθηση μιας αμφίδρομης σχέσης, που τίποτα δεν χάνεται και που όλα ζουν για πάντα.
Φυσικά, οι επιπτώσεις αναμένεται να είναι πολύ μεγάλες. «Πρόκειται για μια τεράστια κοινωνική αλλαγή, αφού τώρα ξαφνικά ο θάνατος δε σημαίνει απαραίτητα το τέλος των σχέσεων. Είναι σαν να λέμε θα τα πούμε κάπου εκεί έξω και όχι σαν να λέμε αντίο. Έτσι, οι πιθανές επιπτώσεις, πολιτισμικές, κοινωνικές, πολιτικές, ακόμα και οικολογικές, είναι τεράστιες», ανάφερε, τονίζοντας πως η τεχνητή νοημοσύνη θα επιτρέψει τη δημιουργία μιας νέας σχέσης με τους νεκρούς μας, η οποία θα εξαρτηθεί από νέες επιχειρηματικές, ηθικές και νομικές αποφάσεις. Για αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό να προχωρήσει η νομοθετική ρύθμιση του θέματος, αφού πίσω από την ψηφιακή αθανασία βρίσκονται εταιρείες που προσπαθούν να βγάλουν χρήματα κεφαλαιοποιώντας το πένθος και τη θλίψη μας που δεν θα διστάσουν να μας εκμεταλλευτούν. Για κάποιους, η ψηφιακή αθανασία, ανέφερε η Καταρζίνα Νόβατσιουκ είναι μια καλή λύση, για κάποιους άλλους πάλι όχι. Η απώλεια και ο θάνατος είναι μέρος της ζωής, και πρέπει να είμαστε σε θέση να τα διαχειριζόμαστε. «Η εκπαίδευση είναι σημαντική, ώστε ο καθένας να πάρει την απόφαση που πρέπει. Χρειάζεται όλοι να κατανοήσουμε πώς λειτουργεί αυτή η τεχνολογία, ποιοι είναι οι κίνδυνοι και τι ταιριάζει στον καθένα από εμάς, τόνισε.
-Tι ακριβώς είναι το Κέντρο στο Κέντρο Leverhulme για το Μέλλον της Νοημοσύνης του Πανεπιστημίου Κέιμπριτζ;
-Στο κέντρο Levergulme εργαζόμαστε για να κατανοήσουμε, να σχεδιάσουμε και να εφαρμόσουμε την τεχνητή νοημοσύνη σε διάφορους τομείς της ζωής μας, με τρόπο που να είναι ασφαλής για εμάς. Προσωπικά, ειδικεύομαι στον ψηφιακό θάνατο ή αλλιώς στην ψηφιακή αθανασία. Δηλαδή, προσπαθώ να κατανοήσω πώς η τεράστια ποσότητα δεδομένων που παράγουμε καθημερινά μπορεί να χρησιμοποιηθεί μετά τον βιολογικό μας θάνατο. Επίσης, προσπαθώ να κατανοήσω πώς η τεχνητή νοημοσύνη αλλάζει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε, βιώνουμε και προετοιμαζόμαστε για τον θάνατο και την θλίψη.
-Πως διαφέρει η ψηφιακή αθανασία από τις παραδοσιακές πρακτικές που θυμόμαστε κάποιον που έχει πεθάνει;
– Λοιπόν, υπάρχουν πολλές ομοιότητες, αλλά την ίδια στιγμή υπάρχει μια μεγάλη διαφορά. Για αιώνες η επικοινωνία μας με τους νεκρούς ήταν μονόδρομη. Επισκεπτόμασταν νεκροταφεία, είχαμε διάφορα τελετουργικά, βλέπαμε και μιλούσαμε στις φωτογραφίες τους. Ήταν μια επικοινωνία μονής κατεύθυνσης. Αλλά για πρώτη φορά στην ιστορία, δημιουργήσαμε μια κατάσταση όπου μπορούμε να έχουμε αμφίδρομη επικοινωνία, όταν κάνουμε ερωτήσεις και οι αποθανόντες αγαπημένοι μας τις απαντούν, όταν μας μιλούν. Όμως, για να είμαι ακριβής, θα τονίσω πως είναι απλώς μια ψευδαίσθηση αμφίδρομης επικοινωνίας, γιατί προφανώς δεν μιλούμε με το άτομο που έχει πεθάνει αλλά με ένα avatar.Δεν είναι ο αποθανών. Είναι απλώς μια αναπαράσταση του, που δημιουργήθηκε από τα προσωπικά του δεδομένα και είναι επιμελημένη από την τεχνητή νοημοσύνη. Και πίσω από αυτή τη συζήτηση, υπάρχει ένας πολύ περίπλοκος υπολογισμός και ναι, και είναι μια οντότητα που καθοδηγείται από την τεχνητή νοημοσύνη. Είναι μια οπτική και όχι η πραγματικότητα.
-Ποια είναι η διαδικασία; Τι πρέπει να κάνει κάποιος για να δημιουργήσει το avatar ενός αγαπημένου του προσώπου που απεβίωσε;
– Η διαδικασία είναι απλή. Υπάρχουν εμπορικές εταιρείες που το κάνουν και όσο περισσότερα προσωπικά δεδομένα τους παρέχει κάποιος τόσο πιο ακριβής και πιο εξελιγμένη γίνεται αυτή η αναπαράσταση. Το πρώτο βήμα είναι να επιλεχθεί η εταιρεία και μετά να της δοθούν όσο τον δυνατόν περισσότερα δεδομένα. Μετά, η τεχνητή νοημοσύνη συλλέγει αυτά τα δεδομένα και τα ερμηνεύει, συνδέοντας διαφορετικά κομμάτια πληροφοριών, έτσι ώστε να είναι έτοιμη να απαντήσει στις ερωτήσεις και να προβλέψει ποια θα ήταν η πιο πιθανή απάντηση που θα έδινε το αποθανόν άτομο. Έτσι, αυτό είναι η «μαγεία» πίσω από αυτό: η τεχνητή νοημοσύνη προσπαθεί να προβλέψει τι θα έλεγε ένα άτομο σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο.
-Είναι νόμιμο αυτό; Θέλω να πω μπορεί κάποιος να δίνει σε μια εταιρεία τα προσωπικά δεδομένα κάποιου που δεν βρίσκεται στη ζωή;
– Δυστυχώς, είναι ναι. Όπως είναι σήμερα η τεχνολογία και το νομικό πλαίσιο, κάτι τέτοιο είναι νόμιμο. Είναι θλιβερό, αλλά αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει το νομικό πλαίσιο, που θα μας κάνει να νιώσουμε ασφαλείς. Έτσι, αν κάποιος θέλει να δημιουργήσει έναν avatar μετά τον θάνατό μου, είναι νομικά και τεχνικά δυνατό. Αυτό είναι κάτι που οι άνθρωποι όπως εγώ που εργάζονται σε αυτόν τον τομέα προσπαθούν να εφαρμόσουν και να προωθήσουν: να υπάρχει ρητή συγκατάθεση από τους ανθρώπους προκειμένου να δημιουργηθεί το avatar τους, έτσι ώστε αυτοί που θα δώσουν τα δεδομένα να είναι πλήρως ενήμεροι για το πως αυτά θα χρησιμοποιηθούν. Δεν είμαστε προστατευμένοι. Και να σημειώσω, ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση, έχουμε τον κανονισμό GDPR, που πραγματικά μας βοηθά πολύ να προστατεύσουμε τα προσωπικά μας δεδομένα αλλά αυτό ισχύει όσο είμαστε ζωντανοί και δεν εφαρμόζεται όταν είμαστε νεκροί.
-Το ζήτημα είναι να δημιουργηθεί ένα avatar κατ’ εικόνα και κατ’ ομοίωση του πεθαμένου. Αλλά τι γίνεται όταν θέλουμε ακριβώς το αντίθετο; Για παράδειγμα κάποιος με κακοποιητικό πατέρα να δημιουργήσει ένα στοργικό avatar του που να ζητήσει συγγνώμη.
– Αυτό είναι μια εξαιρετικό ζήτημα και υπάρχει πολλή συζήτηση γύρω από αυτό. Μέχρι ποιο βαθμό οι δημιουργοί αυτών των τεχνολογιών επιτρέπεται να μελετούν και να αλλάζουν τη ζωή κάποιου; Είναι πολύ σημαντικά ηθικό θέμα, αν πρέπει να αλλάξουμε τη βιογραφία κάποιου ή αν επιτρέπεται να διορθώνουμε τις σχέσεις των ανθρώπων μετά θάνατον. Πρέπει να απαντήσουμε ποιος μπορεί να αποφασίσει τι θα γίνει, ποια γεγονότα θα διατηρούνται και ποια όχι. Και το ερώτημα δεν είναι μόνο φιλοσοφικό ή ηθικό, αλλά και πρακτικό, αφού πρέπει να αποφασιστεί νομικά τι επιτρέπεται και τι όχι.
-Μού δημιουργείται η εντύπωση πως προχωρούμε σε μια υβριδική κοινωνία ζόμπι, όπου οι νεκροί και οι ζωντανοί θα συνυπάρχουν σε ψηφιακές εφαρμογές. Μπορεί αυτό να διαταράξει την αντίληψή μιας για τη ζωή και τον θάνατο σε βαθμό που να μην μας νοιάζει αν κάποιος πεθάνει ή όχι αφού θα συνεχίσουμε να του μιλούμε;
– Είναι μια πολύ σημαντική ερώτηση, ωστόσο είναι πραγματικά δύσκολο να προβλέψουμε πώς θα αντιδράσουμε σε αυτές τις τεχνολογίες. Συχνά λέω ότι βρισκόμαστε στο μέσο ενός τεχνο-πολιτισμικού πειράματος και πραγματικά δεν κατανοούμε τις συνέπειες της εισαγωγής αυτών των τεχνολογιών σε μεγάλη κλίμακα στην κοινωνία σε όλο τον κόσμο. Δεν είμαι βέβαιη αν είμαστε έτοιμοι να αποδεχτούμε ή να αγκαλιάσουμε αυτές τις τεχνολογίες σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο θάνατος να μην έχει κανένα νόημα για εμάς. Δεν νομίζω ότι είμαστε ήδη σε αυτό το σημείο που να μην κάνει καμία διαφορά αν το άτομο είναι βιολογικά ζωντανό ή αν βρίσκεται σε έναν εικονικό χώρο.
-Για χιλιάδες χρόνια οι κοινωνίες λειτούργησαν με το ότι οι άνθρωποι γεννιούνται, ζουν και πεθαίνουν. Τώρα αυτό κατά κάποιο τρόπο αλλάζει. Ποιοι είναι οι πιθανοί κίνδυνοι με το να ζούμε για πάντα, έστω και σε ψηφιακή μορφή;
– Πρόκειται για μια τεράστια κοινωνική αλλαγή, αφού τώρα ξαφνικά ο θάνατος δεν σημαίνει απαραίτητα το τέλος των σχέσεων. Είναι σαν να λέμε «θα τα πούμε κάπου εκεί έξω» και όχι σαν να λέμε αντίο. Έτσι, οι πιθανές επιπτώσεις, πολιτισμικές, κοινωνικές, πολιτικές, ακόμα και οικολογικές, είναι τεράστιες. Για παράδειγμα, ψυχολογικά, αυτή τη στιγμή δεν κατανοούμε πώς αυτές οι τεχνολογίες αλλάζουν τον τρόπο που βιώνουμε τον θρήνο και πώς επεξεργαζόμαστε τον θάνατο. Πολλοί ψυχολόγοι ανησυχούν ότι αυτό μπορεί να έχει πραγματικά επιβλαβείς συνέπειες και ότι θα μπορούσαμε να αναπτύξουμε μια μορφή συναισθηματικής εξάρτησης, επειδή αυτές οι τεχνολογίες μπορούν να είναι εθιστικές. Ισχυρίζονται, μάλιστα ότι είναι τόσο εθιστικό όσο τα ναρκωτικά και ότι κάποιοι θα δυσκολευτούν να εγκαταλείψουν τα avatar των αγαπημένων τους πεθαμένων και να ζήσουν χωρίς αυτά. Είναι για αυτό που αρκετοί ειδικοί προτείνουν ότι αυτή η τεχνολογία πρέπει να χρησιμοποιείται ως ιατρική συσκευή υπό την επίβλεψη ψυχολόγων, ψυχιάτρων, σε πολύ προσεκτικά οργανωμένα περιβάλλοντα.
Ένας άλλος κίνδυνος έγκειται στο ότι η ψηφιακή αθανασία, επί του παρόντος, κυριαρχείται από εμπορικές εταιρείες και είναι εκείνες που διαμορφώνουν τον τρόπο που σχεδιάζονται αυτά τα προϊόντα. Λαμβάνοντας υπόψη πως το κύριο κίνητρό τους είναι το κέρδος, είναι κάτι ιδιαίτερα ανησυχητικό. Υπάρχει τεράστιος κίνδυνος ότι οι εμπορικές εταιρείες θα χρησιμοποιούν διάφορες, ίσως και ανήθικες, στρατηγικές για να αυξήσουν το κέρδος τους και την εκμετάλλευση δεδομένων. Μπορούμε να φανταστούμε μια κατάσταση όπου μιλάς με το αγαπημένο σου πρόσωπο που πέθανε, την γιαγιά σου, για παράδειγμα με την οποία είχες μια πολύ όμορφη σχέση και εκείνη να σου προτείνει να αγοράσεις ένα συγκεκριμένο προϊόν, που φυσικά ταιριάζει και με τις ανάγκες σου.
-Υπάρχει και περιβαλλοντικό κόστος, έτσι δεν είναι;
-Ακριβώς ναι. Όταν σκεφτόμαστε ένα avatar μετά θάνατο δεν βλέπουμε κάποιο πρόβλημα. Αλλά όταν σκεφτόμαστε εκατομμύρια avatars, μπορούμε να αρχίσουμε να συζητάμε για το περιβαλλοντικό κόστος της παραγωγής αυτών των τεχνολογιών, διότι είναι απλώς μύθος ότι η ψηφιακή αθανασία είναι άυλη. Στην πραγματικότητα, απαιτεί πολλούς πόρους για να λειτουργήσουν τα κέντρα δεδομένων και οι servers, και όλα αυτά χρειάζονται νερό, γη, ηλεκτρική ενέργεια και όλα αυτά. Το ερώτημα είναι αν πρέπει να επενδύσουμε στη μνήμη των προηγούμενων γενεών ή αν πρέπει να σκεφτούμε και τις μελλοντικές γενιές.
-Ποια είναι η συμβουλή σας για κάποιον που έχει χάσει ένα δικό του άνθρωπο; Τι πρέπει να κάνει για να διαχειριστεί την απώλειά του;
-Ο θάνατος είναι ένα πολύ προσωπικό ταξίδι και δεν υπάρχει κάποιος τυποποιημένος δρόμος για να ακολουθήσει κάποιος. Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνει είναι να ακούσει τον εαυτό του, τις ανάγκες και τους φόβους του. Δεν υπάρχουν συγκεκριμένα στάδια που πρέπει να περάσει ή σημεία να φτάσει, ώστε να είναι μια υγιής διαδικασία. Μπορεί σε κάποιο σημείο να σκεφτεί το ενδεχόμενο χρήσης της τεχνολογίας ψηφιακής αθανασίας, αλλά αυτή είναι μια πολύ προσωπική απόφαση. Αυτό που θα πρότεινα είναι, στο πρώτο βήμα, να προσπαθήσει να καταλάβει πώς λειτουργεί και τους κινδύνους που υπάρχουν. Γιατί, σίγουρα η ψηφιακή αθανασία δεν αποτελεί μια καθολική λύση για την απώλεια. Για έναν μπορεί να λειτουργήσει και να φέρει παρηγοριά και να είναι μια πολύ όμορφη εμπειρία. Αλλά ταυτόχρονα, η ίδια τεχνολογία μπορεί να είναι καταστροφική για κάποιον άλλον. Γι’ αυτό και η συμβουλή μου είναι πως πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. Πολύ προσεκτικοί.
H TN βοηθά να κατανοήσουμε ότι είμαστε θνητοί – Πρέπει να αποκτήσουμε ένα καλύτερο νομικό πλαίσιο
-Είναι, κατά κάποιο τρόπο η ψηφιακή αθανασία μια αποτυχία να αντιμετωπίσουμε την απώλεια και το πένθος;
– Αυτή είναι και η δική μου ανησυχία, ότι δυσκολευόμαστε τόσο πολύ να αποδεχτούμε την απώλεια και να πούμε αντίο σε πράγματα, να δεχτούμε τον φυσικό κύκλο της ζωής, που δημιουργούμε την ψευδαίσθηση ότι δεν χρειάζεται να χάσουμε τίποτα στη ζωή μας. Και δεν είμαι σίγουρη αν αυτή η προσέγγιση είναι απολύτως υγιής. Πιστεύω ότι πρέπει να προσπαθήσουμε να εκπαιδεύσουμε τον εαυτό μας να είμαστε έτοιμοι να χάσει πράγματα, για την απώλεια. Ίσως αυτές οι τεχνολογίες να μπορούν να υποστηρίξουν αυτή τη διαδικασία. Πρόσφατα συμμετείχα σε μια σχετική συζήτηση με ειδικούς από την Ινδία και την Κίνα. Και τους ρωτήσαμε πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την Τεχνητή Νοημοσύνη σε αυτό το πλαίσιο του τέλους της ζωής με τρόπο που να είναι ωφέλιμος για εμάς. Προτείνουν πως ενδεχομένως, η Τεχνητή Νοημοσύνη να μπορεί να χρησιμοποιηθεί με τρόπο που να μας βοηθά να αντιμετωπίσουμε την ιδέα του θανάτου, να μας βοηθά να κατανοήσουμε ότι είμαστε θνητοί διότι στο τέλος της ημέρας, κάτι που ούτως ή άλλως αυτό δεν αλλάζει. Θα μπορούσαμε ίσως να την εφαρμόζουμε με τρόπο που να μας εκπαιδεύει να σκεφτόμαστε το θάνατο, πως να τον αντιμετωπίζουμε και πως να προετοιμαζόμαστε για αυτή την πολύ ιδιαίτερη στιγμή. Ένας από τους Ινδούς ειδικούς μας ανέφερε ότι «ο θάνατος είναι μια δεξιότητα». Ίσως αυτό να είναι ισχύει και επομένως να πρέπει να μάθουμε πως να την αποκτήσουμε. Το πρώτο βήμα είναι να το συζητήσουμε, να είμαστε πιο ανοικτοί και ευαίσθητοι, να εκφράσουμε τις επιθυμίες, τους φόβους και τις ελπίδες μας σχετικά με το θάνατο και μετά να έχει ρόλο η τεχνολογία. Οπότε, το πρώτο είναι ο διάλογος, η συζήτηση.
-Προσπαθώ όση ώρα μιλούμε να καταλάβω αν είστε υπέρ ή κατά της ψηφιακής αθανασίας και ομολογώ πως είναι δύσκολο να διακρίνω.
– Πιστεύω ότι υπάρχει δυνατότητα για θετικά αποτελέσματα, αλλά πρέπει να δουλέψουμε πολύ σκληρά για να το πετύχουμε. Και αυτή τη στιγμή, δεν βρισκόμαστε στη σωστή πορεία προς αυτό το φωτεινό μέλλον. Υπάρχουν πολλά πράγματα που πρέπει να διορθωθούν ή να αλλάξουν, προκειμένου, να μειωθούν οι πιθανοί κίνδυνοι και οι αρνητικές επιπτώσεις. Πρέπει να αποκτήσουμε ένα καλύτερο νομικό πλαίσιο. Και πρέπει, επίσης, να προσπαθήσουμε, να σπάσουμε το μονοπώλιο που έχουν οι εμπορικές εταιρείες στη διαμόρφωση αυτών των τεχνολογιών. Αυτό είναι πολύ ευαίσθητο θέμα.
-Πόσο εφικτό είναι κάτι τέτοιο, λαμβάνοντας υπόψη τη δύναμη που έχουν οι τεχνολογικές εταιρείες;
– Πιστεύω, πως ναι παραμένω αισιόδοξη. Είναι, όμως πολύ νωρίς να πούμε ότι βρισκόμαστε στο ξεκίνημα αυτού του ταξιδιού, ωστόσο οι συνάδελφοι μου που εργάζονται σε αυτό τον τομέα, έχουν νομικό υπόβαθρο, ασκούν λόμπινγκ ή εργάζονται προς την κατεύθυνση κάποιων ιδεών που θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν να αναμορφώσουμε αυτό το τοπίο. Η ερευνήτρια Edina Harbinia πρότεινε την ιδέα των «προσωπικών δεδομένων μετά θάνατο», κάτι σαν το GDPR που είπαμε νωρίτερα, αλλά για τους νεκρούς. Η ιδιωτικότητα του αποθανόντος είναι σημαντική. Τι συμβαίνει αν κάποιος δεν θέλει να γίνει avatar αφού πεθάνει; Πως μπορούμε να το αποτρέψουμε και να προστατέψουμε τα προσωπικά μας δεδομένα ακόμη και αν δεν ζούμε; Και τι συμβαίνει με την αξιοπρέπεια κάποιου που δεν ζει; Κι αν δεν επιθυμεί να ζει σε ψηφιακή μορφή; Πιστεύω ότι χρειαζόμαστε ρυθμίσεις που θα είναι συμπεριληπτικές και θα προστατεύουν τα συμφέροντα και τις επιθυμίες και των δύο πλευρών. Δηλαδή αυτών που θέλουν να μείνουν «ζωντανοί» και αυτών που δε θέλουν να είναι παρόντες για χρόνια.