Η μεγάλη ψευδαίσθηση της τεχνητής νοημοσύνης

Η μεγάλη ψευδαίσθηση της τεχνητής νοημοσύνης
- Τα εντυπωσιακά αποτελέσματα κρύβουν θεμελιώδεις αδυναμίες και επισφαλείς αποφάσεις
- Οι ειδικοί προτείνουν νέες τεχνολογικές διαδρομές αντί για περισσότερη ίδια λογική
- Η Ευρώπη βρίσκεται σε σταυροδρόμι επενδύσεων, στρατηγικής και γεωπολιτικής ισχύος
Του Κωνσταντίνου Ζαχαρίου
Η γενετική τεχνητή νοημοσύνη (GenAI) προβάλλει ως η κορυφαία τεχνολογική τομή της δεκαετίας. Μέσα σε λίγα μόλις χρόνια έχει εισχωρήσει στην Εκπαίδευση, την Υγεία, τη δημόσια διοίκηση, τα μέσα ενημέρωσης και τον επιχειρηματικό κόσμο, ανατρέποντας καθιερωμένες πρακτικές, αυτοματοποιώντας διαδικασίες και δημιουργώντας νέες προσδοκίες για παραγωγικότητα και καινοτομία. Η ταχύτητα υιοθέτησής της δεν έχει προηγούμενο, με κυβερνήσεις, οργανισμούς και εταιρείες να επενδύουν δισεκατομμύρια στην αξιοποίησή της.
Ωστόσο, νέα ανάλυση του Επιστημονικού Τμήματος Προοπτικής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (STOA) προειδοποιεί ότι η τρέχουσα γενιά συστημάτων ενδέχεται να αγγίζει τα όριά της και ότι η απλή προσθήκη περισσότερων δεδομένων ή ισχυρότερης επεξεργαστικής δύναμης δεν αρκεί για να αντιμετωπιστούν οι βαθύτερες, δομικές αδυναμίες της τεχνολογίας. Όπως σημειώνεται, η Ευρώπη καλείται να δει πίσω από τον ενθουσιασμό και να επανεξετάσει στρατηγικά τη μελλοντική της πορεία στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης.
Εντυπωσιακή πρόοδος, αλλά και επίμονα αδιέξοδα
Από την εμφάνιση του ChatGPT το 2022, η ανάπτυξη της γενετικής τεχνητής νοημοσύνης (GenAI) υπήρξε καταιγιστική. Πολλοί αναλυτές τη χαρακτηρίζουν «την ταχύτερα διαδιδόμενη τεχνολογία στη σύγχρονη ιστορία». Τα νέα μοντέλα υπόσχονται παραγωγή κειμένου, εικόνων, μουσικής και κώδικα υψηλής ποιότητας, με εφαρμογές σχεδόν σε κάθε κλάδο της Οικονομίας, από τις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες μέχρι την Υγεία και τον Πολιτισμό. Δεν είναι τυχαίο ότι τεράστια δημόσια και ιδιωτικά κεφάλαια έχουν διοχετευθεί στη φιλοδοξία για τη δημιουργία ενός μελλοντικού, «παντοδύναμου» συστήματος τεχνητής γενικής νοημοσύνης (AGI), το οποίο θεωρείται από πολλούς ο επόμενος στρατηγικός γεωπολιτικός στόχος.
Ωστόσο, πίσω από τον ενθουσιασμό, οι αδυναμίες παραμένουν. Τα συστήματα συχνά παράγουν απαντήσεις που μοιάζουν εύλογες, αλλά αποδεικνύονται ψευδείς («hallucinations»). Δεν μπορούν να εξηγήσουν πώς καταλήγουν στα συμπεράσματά τους, κάνουν λογικά ή μαθηματικά λάθη και αναπαράγουν προκαταλήψεις που υπάρχουν στα δεδομένα εκπαίδευσης. Παρά τη ραγδαία αύξηση της ισχύος τους, η πρόοδος στην επίλυση αυτών των προβλημάτων φαίνεται να επιβραδύνεται, εξέλιξη που, σύμφωνα με ειδικούς, δείχνει ότι το συγκεκριμένο τεχνολογικό μοντέλο ίσως πλησιάζει τα φυσικά του όρια, ενώ παράλληλα αυξάνει τη συζήτηση για το κατά πόσον η τεχνολογία είναι έτοιμη για κρίσιμες, υψηλού ρίσκου εφαρμογές.
Το «τίμημα» της δύναμης
Η GenAI στηρίζεται στη χαρτογράφηση πολύπλοκων στατιστικών σχέσεων μεταξύ ψηφιακών δεδομένων, χωρίς πραγματική κατανόηση του κόσμου που περιγράφει. Αυτή η αρχιτεκτονική της επιτρέπει να παράγει εντυπωσιακά αποτελέσματα και δημιουργικό περιεχόμενο, αλλά την καθιστά ευάλωτη σε παραπλανητικές πληροφορίες και ασυνέπεια όταν καλείται να λειτουργήσει εκτός του πεδίου εκπαίδευσής της. Παράλληλα, η αδιαφάνεια στη διαδικασία λήψης αποφάσεων πλήττει την εμπιστοσύνη, ιδίως σε κρίσιμους τομείς όπως η Υγεία, η ασφάλεια, η Δικαιοσύνη και η κυβερνοάμυνα, όπου απαιτείται απόλυτη τεκμηρίωση και δυνατότητα ελέγχου.
Σε αυτά προστίθεται και το ενεργειακό κόστος της τεχνολογίας. Η εκπαίδευση και λειτουργία τέτοιων μοντέλων απαιτεί τεράστιες ποσότητες ηλεκτρικής ενέργειας, πρώτων υλών και εξειδικευμένων υποδομών, επιβαρύνοντας ακόμη περισσότερο ήδη πιεσμένες αλυσίδες εφοδιασμού. Ορισμένοι ειδικοί προειδοποιούν ότι, χωρίς στρατηγικό σχεδιασμό, η «πείνα» της GenAI για υπολογιστικούς πόρους μπορεί να εξελιχθεί σε νέο παράγοντα ψηφιακής ανισότητας μεταξύ κρατών και επιχειρήσεων.
Η Ευρώπη εγκλωβισμένη σε μονόδρομο;
Σύμφωνα με ανάλυση του Επιστημονικού Τμήματος Προοπτικής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (STOA), οι ευρωπαϊκές πολιτικές έχουν στραφεί σχεδόν αποκλειστικά στην προώθηση και εφαρμογή της GenAI. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το πρόγραμμα GenAI4EU, προϋπολογισμού 700 εκατ. ευρώ, που αποσκοπεί στην ενσωμάτωση της τεχνολογίας σε στρατηγικούς κλάδους και στη διατήρηση της ευρωπαϊκής ανταγωνιστικότητας. Ωστόσο, αυτή η μονομερής επιλογή κινδυνεύει να αφήσει στο περιθώριο άλλες τεχνολογικές προσεγγίσεις, πιθανώς πιο ώριμες, αποδοτικές και βιώσιμες σε βάθος χρόνου.
Το διακύβευμα, υπογραμμίζει η έκθεση, δεν είναι η εγκατάλειψη της γενετικής τεχνητής νοημοσύνης, αλλά η αποφυγή ενός ακριβού και μονοδιάστατου τεχνολογικού δρόμου που μπορεί να οδηγήσει σε αδιέξοδο, απώλεια ανταγωνιστικότητας και τελικά εξάρτηση από μη ευρωπαϊκούς παρόχους. Για την Ευρώπη, η πρόκληση δεν είναι μόνο τεχνολογική, αλλά και στρατηγική.
Οι εναλλακτικοί δρόμοι της τεχνητής νοημοσύνης
Πέρα από τη γενετική τεχνητή νοημοσύνη, η έκθεση παρουσιάζει μια σειρά τεχνολογικών κατευθύνσεων που επιχειρούν να «παντρέψουν» τη μηχανική μάθηση με πιο ανθρώπινες μορφές αντίληψης, σκέψης και μάθησης –προσεγγίσεις που κερδίζουν ολοένα και μεγαλύτερο ενδιαφέρον διεθνώς, καθώς επιχειρούν να υπερβούν τα σημερινά όρια της GenAI.
- Νευρο-συμβολική ΤΝ: Συνδυάζει αλγοριθμικά μοντέλα με λογικούς κανόνες, προσφέροντας μεγαλύτερη εξηγησιμότητα, δυνατότητα αφαίρεσης και πιο σαφή διαδικασία λήψης αποφάσεων.
- Embodied AI: Εκπαιδεύει συστήματα μέσα από αλληλεπίδραση με φυσικά ή εικονικά περιβάλλοντα, ενισχύοντας την αντίληψη, την κατανόηση αιτίου-αποτελέσματος και την προσαρμοστικότητα.
- Γνωσιακές αρχιτεκτονικές: Μιμούνται λειτουργίες του ανθρώπινου νου, όπως μνήμη, μάθηση, στοχοθέτηση και σχεδιασμό, επιτρέποντας πιο διαχρονική και συνεκτική μάθηση.
- World-model learning: Δημιουργεί προβλεπτικά, συμπαγή μοντέλα του περιβάλλοντος, επιτρέποντας πιο τεκμηριωμένες και αποδοτικές αποφάσεις σε πραγματικό χρόνο.
- Artificial specific intelligence: Εξειδικευμένες εφαρμογές, όπως η AlphaFold2 στη βιοϊατρική έρευνα, που συνδυάζουν δεδομένα και επιστημονική γνώση για ακριβή και ιδιαίτερα αξιόπιστα αποτελέσματα.
Σύμφωνα με τους ειδικούς, οι προσεγγίσεις αυτές διαθέτουν σημαντικά πλεονεκτήματα: Είναι πιο ενεργειακά αποδοτικές, περισσότερο διαφανείς ως προς τον τρόπο λειτουργίας τους και, σε πολλές περιπτώσεις, πιο αποτελεσματικές από τις σημερινές «brute force» τεχνικές της GenAI. Για αρκετούς αναλυτές, δεν αποτελούν απλώς εναλλακτικές, αλλά πιθανό προσανατολισμό για την επόμενη φάση της τεχνητής νοημοσύνης. Μια φάση περισσότερο ανθρωποκεντρική, βιώσιμη και τεχνολογικά ώριμη.
Πολιτικές αποφάσεις με μακροπρόθεσμο αποτύπωμα
Η STOA επισημαίνει ότι η ευρωπαϊκή πολιτική οφείλει να περάσει από την απλή υιοθέτηση της GenAI σε μια πιο ολοκληρωμένη και συνεκτική στρατηγική, που θα στηρίζει ολόκληρο το οικοσύστημα της τεχνητής νοημοσύνης, όχι μόνο τις εφαρμογές, αλλά και την έρευνα, τις υποδομές, τη ρύθμιση, την εκπαίδευση και την ανάπτυξη δεξιοτήτων. Αυτό μπορεί να ενισχυθεί μέσα από στοχευμένα χρηματοδοτικά εργαλεία, σαφέστερες προτεραιότητες στο Πολυετές Δημοσιονομικό Πλαίσιο και αξιοποίηση του υπό σχεδιασμό Ευρωπαϊκού Ταμείου Ανταγωνιστικότητας για την Ψηφιακή Ηγεσία, ώστε να κατευθυνθούν πόροι προς τεχνολογίες που σήμερα βρίσκονται εκτός του κυρίαρχου ρεύματος, αλλά ενδέχεται να αποτελέσουν το αύριο της καινοτομίας.
Το ευρωπαϊκό παράθυρο ευκαιρίας
Την ώρα που ΗΠΑ και Κίνα ανταγωνίζονται για την πρωτοκαθεδρία στην τεχνητή γενική νοημοσύνη (AGI), η Ευρώπη έχει τη δυνατότητα –και ενδεχομένως την ανάγκη – να χαράξει διαφορετική πορεία: Να επενδύσει σε μια τεχνητή νοημοσύνη αξιόπιστη, ανθρωποκεντρική, κοινωνικά δίκαιη και ενεργειακά βιώσιμη, με προστιθέμενη αξία για τους πολίτες. Αν πράγματι η GenAI πλησιάζει τα όριά της, τότε η ευκαιρία της Ευρώπης βρίσκεται στην έγκαιρη αναγνώριση των περιορισμών της και στη διοχέτευση πόρων στην έρευνα, στα πρότυπα διακυβέρνησης, αλλά και σε τεχνολογίες που μπορούν να ανταποκριθούν σε πραγματικές κοινωνικές ανάγκες.
Σε μια εποχή όπου στον δημόσιο διάλογο επικρατεί συχνά υπερβολικός ενθουσιασμός ή άκριτη τεχνολογική αισιοδοξία, η έκθεση υπενθυμίζει ότι η πρόοδος δεν είναι δεδομένη ούτε ευθύγραμμη. Το μέλλον της τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να μη χρειάζεται «περισσότερο από το ίδιο», αλλά «κάτι διαφορετικό» και η Ευρώπη καλείται να αποφασίσει έγκαιρα αν θα το διεκδικήσει, πριν το κάνουν άλλοι.