Η κοιλάδα της Περιστερώνας αποκαλύπτει το παρελθόν της: Νερό και χαλκός στον ίσκιο ενός αρχαίου ιερού

Από τα πήλινα ειδώλια ενός ιερού της Εποχής του Σιδήρου έως ένα σύνθετο σύστημα διαχείρισης νερού που οργανώνει τη βιομηχανική παραγωγή των ρωμαϊκών χρόνων, η σκαπάνη στην κοιλάδα του ποταμού της Περιστερώνας φέρνει στο φως ένα τοπίο όπου η λατρεία, η εγκατάσταση και η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων συνυπάρχουν και διαδέχονται η μία την άλλη.
Τα ευρήματα αυτά ξεχωρίζουν από τη φετινή περίοδο έρευνας των Πανεπιστημίων της Κοπεγχάγης και της Ουψάλα, με επικεφαλής τους Κριστίνα Βίντερ Γιάκομπσεν και Άνγκους Γκρέιαμ αντίστοιχα, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Κύπρου. Την ανασκαφή διευθύνει η αρχαιολόγος Ροζέρ Μαρσάλ Αγκιλέρα, από το Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης.
Το πρόγραμμα «Life at the Furnace» (LAF) συνδυάζει τη μελέτη υλικού πολιτισμού και περιβαλλοντικών δεδομένων για να εξετάσει την παραγωγή χαλκού κατά την περίοδο της ρωμαϊκής κυριαρχίας στην Κύπρο και να αξιολογήσει την επιρροή της στις σύνθετες κοινωνικές και περιβαλλοντικές διεργασίες στους βορειοδυτικούς πρόποδες του Τροόδους.
Η έρευνα επικεντρώνεται στην κοιλάδα του ποταμού Περιστερώνα, που αποτελεί το ευρύτερο περιβάλλον της σωρού σκωρίας στην Αγία Μαρίνα Ξυλιάτου-Μαυροβουνίου (Ορούντα, Κάτω Μονή, Αγία Μαρίνα Ξυλιάτου), καθώς και στην ευρύτερη ενδοχώρα του Τροόδους, στις περιοχές Ξυλιάτος, Αγία Μαρίνα και Νικητάρι. Το πρόγραμμα ολοκλήρωσε τη φετινή ερευνητική του περίοδο στις 7 Νοεμβρίου του 2025.
Η αρχαιολογική επιφανειακή έρευνα παρείχε περαιτέρω δεδομένα για το χρονολογικό πλαίσιο των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τη σωρό σκωρίας στην Αγία Μαρίνα Ξυλιάτου-Μαυροβουνίου.
Κατά τη φετινή περίοδο, η έρευνα επικεντρώθηκε εν μέρει στο μικρό οροπέδιο που βρίσκεται ακριβώς βόρεια του χωριού Αγία Μαρίνα Ξυλιάτου και αποτελεί σήμερα καλλιεργήσιμη έκταση.
Εκεί εντοπίστηκε ένα ιερό της Εποχής του Σιδήρου, όπως αποδεικνύουν θραύσματα ειδωλίων, μεταξύ των οποίων χειροποίητοι ίπποι, ένας ταύρος και μεγάλα ανθρωπόμορφα ειδώλια, καθώς κι ένα χυτό ειδώλιο Αστάρτης.
Κατά την Ελληνιστική–Πρώιμη Ρωμαϊκή και Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδο, το ιερό αντικαταστάθηκε από έναν οικισμό. Πιθανότατα πρόκειται για τον οικισμό που συνδέεται με την παραγωγή χαλκού, όπως υποδηλώνει μία διακριτή διασπορά σκωρίας στην περιοχή. Η έρευνα συνεχίστηκε επίσης στη διάβαση του ποταμού Περιστερώνα, στα όρια των περιοχών Κάτω Μονής και Ορούντας, όπου χαρτογραφήθηκε η ευρύτερη περιοχή της Χαλκολιθικής θέσης Σταυρός του Κούντη.
Στο ύψωμα της Αγίας Μαρίνας Ξυλιάτου–Μαυροβουνίου, το πρόγραμμα ξεκίνησε ανασκαφική έρευνα των κατασκευών, που είχαν εντοπιστεί κατά τον προκαταρκτικό επιφανειακό καθαρισμό τον Νοέμβριο του 2024.
Η ανασκαφή αποκάλυψε ένα σύνθετο σύστημα διαχείρισης νερού, εκτεινόμενο σε τρεις τεχνητές αναβαθμίδες, το οποίο περιλαμβάνει κοιλότητες, δεξαμενές και επιχρισμένες υδραυλικές εγκαταστάσεις (στην κύρια φωτογραφία).
Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την επίχωση αυτών των εγκαταστάσεων χρονολογείται κυρίως από την Ύστερη Ελληνιστική έως τη Μέση Ρωμαϊκή περίοδο, υποδεικνύοντας ότι ο οικισμός δραστηριοποιείτο έντονα κατά το διάστημα αυτό. Η σχέση μεταξύ του συστήματος διαχείρισης νερού και της τήξης του χαλκού παραμένει υπό διερεύνηση.
Το πρόγραμμα LAF χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Carlsberg και το Ίδρυμα Enboms.