Η Ισπανία 50 χρόνια από τον θάνατο του Φράνκο

Του Ηλία Ηλιάδη*
Ήταν κοντός στο ανάστημα, χωρίς χαρίσματα και ένας πολύ ανιαρός ομιλητής. Και όμως, ο στρατηγός Φρανθίσκο Φράνκο αποδείχθηκε ένας εξαιρετικά επιτυχημένος δικτάτορας. Βασική προσωπικότητα στο στρατιωτικό πραξικόπημα του 1936 που πυροδότησε τον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο, ο Φράνκο συνέχισε να κυβερνά μέχρι τον θάνατό του στο κρεβάτι του νοσοκομείου πριν από 50 χρόνια, στις 20 Νοεμβρίου 1975. Οι Σύμμαχοι δεν ήθελαν να επέμβουν άμεσα στην Ισπανία παρά τη σαφή συνενοχή του Φράνκο με τους ηττημένους, που θαύμαζε τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι. Σε αντίθεση, στη Γαλλία και την Ιταλία, οι κομμουνιστές είχαν βγει ενισχυμένοι από τον πόλεμο. Ο Τίτο, ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γιουγκοσλαβίας από το 1939, ηγήθηκε των Γιουγκοσλάβων Παρτιζάνων, ενός από τα πιο αποτελεσματικά κινήματα αντίστασης στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ο Τρούμαν και ο Τσόρτσιλ ήθελαν να επιβάλουν τη δική τους τάξη στην Ιβηρική Χερσόνησο, δηλαδή στα αυταρχικά καθεστώτα της Ισπανίας και της Πορτογαλίας. Στη Διάσκεψη του Πότσνταμ (Γερμανία, 1945), συμφώνησαν με τον Στάλιν. Έτσι, η Ισπανία του Φράνκο δεν έγινε αποδεκτή στην ιδρυτική συνέλευση του ΟΗΕ (1945), δεν έλαβε ούτε ένα δολάριο από το Σχέδιο Μάρσαλ (1947) και αποκλείστηκε από το ΝΑΤΟ (1949). Το 1975, όταν πέθανε ο Φράνκο, η Ισπανία είχε 35,5 εκατομμύρια κατοίκους, με μέσο όρο ηλικίας τα 33 έτη, και το 20% του πληθυσμού ήταν μεταξύ 18 και 35 ετών. Αυτό δεν ήταν αρκετό για να ανατρέψει το καθεστώς, αλλά ήταν αρκετό για να επιταχύνει την αλλαγή. Το 2025, πενήντα χρόνια αργότερα, η Ισπανία έχει 49,1 εκατομμύρια κατοίκους. Η φρανκική δικτατορία εξάλειψε κάθε ίχνος ελευθερίας, συμπεριλαμβανομένης μιας από τις βασικές προϋποθέσεις για μια δημοκρατία: την ελευθερία της έκφρασης. Δεν υπήρχαν ελεύθερα Μέσα Ενημέρωσης και, ως εκ τούτου, ούτε η δυνατότητα διαμόρφωσης της δημόσιας γνώμης.
Για το μεγαλύτερο μέρος του δικτατορικού καθεστώτος, η λογοκρισία οποιασδήποτε πολιτικής έκφρασης ήταν ο κανόνας.
Και πάνω από ολόκληρη τη φρανκική πυραμίδα βρισκόταν ο Φράνκο, υπεύθυνος μόνο «ενώπιον του Θεού και της ιστορίας» και κυριαρχούσε σε κάθε πολιτική απόφαση στη χώρα για σαράντα χρόνια. Κατείχε όλες τις εξουσίες: νομοθετική, εκτελεστική, καθώς και το δικαίωμα της χάριτος, και έλεγχε άμεσα τις ένοπλες δυνάμεις προσαρμοσμένες στις ανάγκες του. Αυτή η συσσώρευση εξουσίας εξηγεί τα δεινά της ισπανικής οικονομίας, η οποία ξεκίνησε με αυτάρκεια το 1939 και συνεχίστηκε να επιβιώνει με μεγάλες δυσκολίες μέχρι τον θάνατο του δικτάτορα. Ο κύριος λόγος της μετάβασης από τη δικτατορία στη δημοκρατία μπορεί να συνοψιστεί σε μια λέξη: Ευρώπη. Η ισπανική κοινωνία μπόρεσε να κοιτάξει έξω από τα σύνορα και, επιτέλους, είδε ελευθερία, ευημερία και πρόοδο. Τις συνέκρινε με την έλλειψη ελευθερίας, τα οικονομικά προβλήματα, τον συντηρητισμό και την οπισθοδρόμηση του καθεστώτος, και το μόνο που ήθελε ήταν να ενταχθεί στο ευρωπαϊκό εγχείρημα που ο Ρόμπερτ Σουμάν περιέγραψε στην περίφημη Διακήρυξη του 1950. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν, και συνεχίζει να είναι, ένα ουσιαστικό και αναντικατάστατο στοιχείο της ισπανικής δημοκρατίας. Χωρίς αυτό το σημείο αναφοράς, η μετάβαση στη δημοκρατική διακυβέρνηση θα είχε συναντήσει ανυπέρβλητα εμπόδια.
Πρέπει να ληφθεί υπόψη, όμως, ότι πολλοί Ισπανοί έχουν θετική άποψη για τη δικτατορία του Φράνκο λόγω άγνοιας ή αφέλειας σχετικά με τη φύση αυτού του καθεστώτος, ειδικά μεταξύ εκείνων που δεν έχουν άμεση εμπειρία για το τι σημαίνει να ζεις καταπιεσμένος από μια δικτατορία. Είναι πάρα πολλοί οι πολιτικοί, εκπαιδευτικοί και κοινωνικοί παράγοντες που έχουν συμβάλει σε αυτή την άγνοια. Αλλά ένας ιδιαίτερα σημαντικός παράγοντας πρέπει να επισημανθεί: η απροθυμία που δείχνει μέχρι σήμερα το κύριο κεντροδεξιό κόμμα στην Ισπανία, το Λαϊκό Κόμμα, να απορρίψει ρητά αυτό το αντιδημοκρατικό καθεστώς. Αποφεύγουν να καταδικάσουν απερίφραστα το φραγκικό καθεστώς.
Αυτή η πολιτική στάση πηγάζει τελικά από το γεγονός ότι η ισπανική Δεξιά, σε αντίθεση με τις συντηρητικές δυνάμεις της Δυτικής Ευρώπης μετά το 1945, δεν χτίστηκε πάνω σε αντιφασιστικά θεμέλια, αλλά σε σαφείς εξτρεμιστικές ιδέες του Φράνκο.
Η πρόσφατη άνοδος των ακροδεξιών κομμάτων έχει βρει εύφορο έδαφος σε αυτή την έλλειψη κοινωνικής συναίνεσης, συμβάλλοντας στην ενίσχυση διφορούμενων θέσεων και ιστοριογραφικού αναθεωρητισμού ή διαδίδοντας ψεύδη, σκόπιμα, για το αυταρχικό καθεστώς. Η επίμονη επιείκεια προς τον φρανκισμό έχει να κάνει, επίσης, με μια επιλεκτική μνήμη που δίνει προτεραιότητα στα τελευταία 15 χρόνια του καθεστώτος, αυτά της λεγόμενης «αναπτυξιακής περιόδου», κρύβοντας τα πρώτα 25 χρόνια. Ήταν μία από τις πιο αιματηρές περιόδους στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία, γνωστή από τη μαζική καταστολή κάθε δικαιώματος, την πείνα και την ανέχεια εκατομμυρίων, και σχεδόν δύο δεκαετίες οικονομικής στασιμότητας.
Μισό αιώνα μετά τον θάνατο του Φράνκο, η δικτατορία του συνεχίζει να εμπνέει μια παράξενη γοητεία σε ορισμένους τομείς της ισπανικής κοινωνίας. Αυτό δεν οφείλεται μόνο στην έντονη νοσταλγία όσων έζησαν εκείνα τα χρόνια στο πλευρό των «νικητών», αλλά και στην επιμονή μιας σειράς μύθων που έχουν αντέξει στην ιστορική έρευνα και στο πέρασμα του χρόνου. Μεταξύ αυτών είναι η ιδέα ότι ο φρανκισμός «εκσυγχρόνισε» την Ισπανία και, κατά κάποιο τρόπο, άνοιξε επίσης τον δρόμο για την επιτυχή μετάβαση στη δημοκρατία. Καθώς η άμεση μνήμη αυτής της βίας ξεθώριαζε, η τελική εικόνα της ευημερίας και της σταθερότητας επικράτησε στις οικογενειακές και καθημερινές αφηγήσεις: το πρώτο αυτοκίνητο, η κοινωνική πρόοδος ή η αίσθηση ασφάλειας επικαλούνταν ως σημάδια ευημερίας, αποκομμένα από την έλλειψη δικαιωμάτων και ελευθεριών.
Τέλος, μέρος της θετικής αντίληψης για το καθεστώς Φράνκο, ιδίως μεταξύ των νεότερων γενεών, θα πρέπει να αναχθεί στην ανησυχία τους απέναντι σε ένα αβέβαιο μέλλον, το οποίο θεωρείται απειλητικό. Η κατάρρευση του κοινωνικού συμβολαίου και η υπόσχεση χειραφέτησης, που προκλήθηκε από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές των τελευταίων δεκαετιών, έχει αφήσει εκτενή στρώματα της κοινωνίας έξω από τα οφέλη της παγκοσμιοποίησης, καθιστώντας τα ευάλωτα σε προκλήσεις εθνικιστικής προπαγάνδας, που χαρακτηρίζονται από την ξενοφοβία και αυταρχικές ιδέες.
*Πρέσβη ε.τ.