Η «επιδημία» του κινητού τηλεφώνου – Aπό τη συνήθεια, στον εθισμό!

Για «σιωπηλή επιδημία και εθισμό στη χρήση του κινητού τηλεφώνου από ενήλικα, αλλά και ανήλικα άτομα» στην Κύπρο και διεθνώς, κάνει λόγο ο γνωστός νευρολόγος-ψυχίατρος δρ Κυριάκος Βερεσιές καθηγητής στο πανεπιστήμιο Philips, σε συνέντευξη του στην εφημερίδα μας, που συμπίπτει με την πολύ πρόσφατη υιοθέτηση μιας μη νομοθετικής πρότασης για την προστασία των ανηλίκων στο διαδίκτυο, από την ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, που συνεδρίασε στο Στρασβούργο στις 26 Νοεμβρίου 2025. Με την πρόταση αυτή, καθορίζεται ελάχιστο όριο ηλικίας τα 16 έτη, σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση, για την πρόσβαση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media) και απαγόρευση των πιο επιβλαβών πρακτικών, που προκαλούν εθισμό. «Πολλοί θεωρούν τον εθισμό και την εξάρτηση στο κινητό, απλώς μια συνήθεια, μας είπε ο δρ Βερεσιές, όμως η διαφορά, είναι θεμελιώδης. Η συνήθεια, είναι μια αυτόματη συμπεριφορά, ενώ ο εθισμός, είναι η καταναγκαστική ενασχόληση με μια δραστηριότητα, παρά τη γνώση των αρνητικών συνεπειών, που αυτή επιφέρει. Όταν η χρήση αρχίζει να διαταράσσει την εργασία, τον ύπνο, τις σχέσεις, την προσοχή και τη συγκέντρωση, τότε μιλάμε για εξάρτηση». Πρόσθεσε ότι «ο πυρήνας του προβλήματος, είναι νευροβιολογικός και βρίσκεται στη ντοπαμίνη. Για χρόνια, την ονομάζαμε ορμόνη της ευχαρίστησης. Πλέον, γνωρίζουμε ότι η ντοπαμίνη, είναι κυρίως η ορμόνη της «πρόβλεψης» και της «ώθησης». Το σύστημα ανταμοιβής μας, ενεργοποιείται δραματικά από την αναμονή. Η πρόκληση της εποχής μας, είναι να εκπαιδεύσουμε τους χρήστες, να μεγιστοποιήσουν τα οφέλη και να ελαχιστοποιήσουν τους κινδύνους. Δεν δαιμονοποιούμε την τεχνολογία. Τα κινητά, τα ταμπλετ και η σύγχρονη τεχνολογία, είναι θαύματα της μηχανικής. Όμως, πρέπει να μεταβούμε από την ασυνείδητη κατανάλωση, στη συνειδητή χρήση. Ο στόχος, είναι να είμαστε εμείς, οι αφέντες της προσοχής μας. Η ζωή συμβαίνει εκεί έξω, στα πρόσωπα των ανθρώπων, στη διαδρομή, στο φαγητό, στη συζήτηση, στην διαπροσωπική κοινωνική μας επαφή. Ας μην τη χάσουμε, κοιτάζοντας μια φωτεινή οθόνη!».
Ο τζόγος και η ντοπαμίνη της… απρόβλεπτης ελπίδας!
–Δρ Βερεσιέ, αναφέρατε ότι το σύστημα ανταμοιβής μας, ενεργοποιείται από την αναμονή. Πώς συνδέεται αυτό, με τη χρήση του κινητού; Η απλή αναμονή ενός μηνύματος, αρκεί;
-Απολύτως. Το τηλέφωνο, είναι μια μηχανή συνεχούς πρόβλεψης. Ο εγκέφαλός μας, δεν ανταμείβεται τόσο από την ανάγνωση του μηνύματος, όσο από την αναμονή, ότι η επόμενη δόνηση, ή ο επόμενος ήχος, μπορεί να είναι κάτι σημαντικό: ένα «like», μια νέα επαγγελματική ευκαιρία, ένα κοινωνικό μήνυμα. Αυτή η αναμονή, αυτή η απρόβλεπτη ελπίδα, είναι το ερέθισμα που απελευθερώνει τη ντοπαμίνη. Η άμεση και υπερ-ευχάριστη διέγερση που προσφέρει η οθόνη, ενεργοποιεί τους ίδιους μηχανισμούς ανταμοιβής στον εγκέφαλο, με εκείνους που ενεργοποιούνται από ουσίες. Ο εθισμός, είναι πρωτίστως νευροβιολογικός, όχι απαραίτητα χημικός.
–Μας είπατε ότι το κινητό, λειτουργεί σαν μια «μηχανή μεταβλητής ενίσχυσης». Ποιος είναι ο ακριβής παραλληλισμός με τον τζόγο και, ειδικότερα, με τους «κουλοχέρηδες» ή «φρουτάκια»;
-Είναι ένας από τους πιο σημαντικούς παραλληλισμούς, στη συμπεριφορική ψυχολογία. Ο εθισμός του τζόγου, λειτουργεί με το «μεταβλητό σχήμα αναλογίας». Δεν ξέρουμε πότε θα έρθει το «τζακπότ», οπότε συνεχίζουμε να πατάμε το κουμπί, ή να τραβάμε τον μοχλό. Η απρόβλεπτη φύση της ανταμοιβής, είναι αυτό που διατηρεί την πιο έντονη και επίμονη συμπεριφορά. Το κινητό, είναι το σύγχρονο «τζακπότ». Ελέγχουμε δέκα φορές και το 90% των ειδοποιήσεων, είναι άσχετες. Όμως, η μία φορά που έρχεται η σημαντική ειδοποίηση, είναι αρκετή για να ενισχύσει την καταναγκαστική συμπεριφορά, για τις επόμενες εκατό φορές. Όπως ο τζογαδόρος «πρέπει» να παίξει άλλο ένα χέρι, ο χρήστης «πρέπει» να ελέγξει, μήπως τώρα ήρθε η ειδοποίηση.
-Και σε σχέση με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια;
-Στα ηλεκτρονικά παιγνίδια, ο εθισμός βασίζεται στις μικρές, συχνές ανταμοιβές που δημιουργούν μια συνεχή αίσθηση «προόδου» και «ολοκλήρωσης». Το κινητό, κάνει το ίδιο: όταν «καθαρίζουμε» όλες τις ειδοποιήσεις, απαντάμε στα μηνύματα και γενικά «διαχειριζόμαστε» το ψηφιακό μας inbox, νιώθουμε μια παρόμοια, εφήμερη ικανοποίηση. Και στις δύο περιπτώσεις, κυριαρχεί ο «φόβος απώλειας» («Fear Of Missing Out» -FOMO), ο φόβος ότι χάνουμε κάτι, αν δεν ελέγξουμε. Στο ηλεκτρονικό παιγνίδι, φοβόμαστε μήπως χάσουμε ένα γεγονός. Στο κινητό τηλέφωνο, φοβόμαστε μήπως χάσουμε μια κοινωνική σύνδεση, ή μια κρίσιμη πληροφορία. Αυτός ο φόβος, είναι ένας ισχυρός καταναγκασμός, για να παραμείνουμε πάντα συνδεδεμένοι. Τα δεδομένα ερευνών, αναφέρουν ότι ο μέσος χρήστης κινητού, το ελέγχει 110 φορές την ημέρα κατά μέσο όρο – δηλαδή κάθε 8 λεπτά περίπου, σε 16 ώρες αφύπνισης. Τα νούμερα είναι συντριπτικά. Όταν όμως μετράμε την πραγματική χρήση, μέσω ψηφιακών εργαλείων, τα νούμερα είναι πενταπλάσια, έως δεκαπλάσια.
Ύπνος, διακοπή της προσοχής και σύνδρομο στέρησης
-Πώς η παρουσία του κινητού, επιδρά στο ζήτημα του ύπνου;
-Η επίδραση είναι καταστροφική. Η πλειοψηφία των ανθρώπων, κρατούν το τηλέφωνο στο υπνοδωμάτιο. Το μπλε φως της οθόνης, μπλοκάρει την παραγωγή μελατονίνης, της ορμόνης του ύπνου, οπότε, ακόμα και αν δεν χρησιμοποιήσουμε το τηλέφωνο, είμαστε σε εγρήγορση, λόγω της παρουσίας του και του φόβου ότι μπορεί να χάσουμε κάτι. Η κακή ποιότητα ύπνου, αυξάνει τα επίπεδα στρες και την ευαισθησία μας στον εθισμό, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο.
-Πώς επηρεάζει η συνεχής διακοπή, την ικανότητά μας να εστιάζουμε, να σκεφτόμαστε βαθιά και να είμαστε παραγωγικοί;
-Πρέπει να καταρρίψουμε τον μύθο της πολυαπασχόλησης.Ο εγκέφαλος, δεν κάνει πολλές εργασίες ταυτόχρονα, αλλά κάνει γρήγορη εναλλαγή, μεταξύ των πολλών καθηκόντων και εργασιών, που πρέπει να διεκπεραιώσουμε. Κάθε φορά που ελέγχουμε το τηλέφωνο, ο εγκέφαλος πρέπει να σταματήσει την απαιτητική εργασία, να επαναπροσανατολιστεί στην οθόνη (μια μικρή δόση ντοπαμίνης) και να προσπαθήσει να επιστρέψει στην αρχική εργασία. Αυτή η εναλλαγή, απαιτεί γνωστική ενέργεια. Έχει υπολογιστεί ότι το κόστος εναλλαγής εργασίας, μπορεί να μειώσει την παραγωγικότητα έως και 80%. Αν η προσοχή μας διακόπτεται συνεχώς, δεν μπορούμε να φτάσουμε σε βαθιά επεξεργασία, που είναι απαραίτητη για τη μνήμη και τη μάθηση.
-Υπάρχει σύνδρομο στέρησης, σε σχέση με το κινητό;
-Βέβαια. Όταν ο εθιστικός μηχανισμός (το τηλέφωνο) αφαιρείται, ο χρήστης βιώνει έντονη αύξηση της κορτιζόλης, νευρικότητα, δυσφορία. Αυτό είναι το σώμα, που αναζητά το εργαλείο που χρησιμοποιούσε, για τη ρύθμιση του στρες. Όταν αγνοούμε κάποιο συνομιλητή μας, για να ασχοληθούμε με το τηλέφωνό μας, δείχνει ότι ο καταναγκασμός έχει γίνει τόσο ισχυρός, ώστε υπερβαίνει τους κοινωνικούς κανόνες και την επιθυμία για ουσιαστική, ανθρώπινη σύνδεση.
-Δεδομένης της νευροβιολογικής φύσης του εθισμού, πώς μπορούμε να ανακτήσουμε τον έλεγχο; Είναι αρκετή, η απλή δύναμη της θέλησης;
-Η θέληση από μόνη της, δεν αρκεί. Πρέπει να αλλάξουμε το περιβάλλον και τον προγραμματισμό της συσκευής μας, ώστε να είναι πιο δύσκολο για τη ντοπαμίνη, να ενεργοποιηθεί. Ο στόχος, είναι να «χαλάσουμε» τον μηχανισμό της απρόβλεπτης, μεταβλητής ενίσχυσης.
-Ποιες είναι οι πιο αποτελεσματικές τεχνικές λύσεις, ειδικά για τους χρήστες iPhone;
-Η πιο ισχυρή τεχνική, είναι η ομαδοποίηση των ειδοποιήσεων (scheduled summary) στο iOS. Ή μπορούμε να καθορίσουμε συγκεκριμένες ώρες την ημέρα, που θα παίρνουμε πληροφόρηση για τα μηνύματα μας. Επίσης, στη διάρκεια της εργασίας μας, μπορούμε να κάνουμε την οθόνη μας μαυρόασπρη, ή να καλύψουμε τα εικονίδια, για να μην είναι εύκολα προσιτά και προκλητικά, για να τα αγγίζουμε. Μπορούμε ακόμα, να καθορίσουμε χρόνο απασχόλησης μας με ηλεκτρονικά μέσα….
-Τελικά, είναι ευθύνη των χρηστών, ή των εταιριών τεχνολογίας, που σχεδιάζουν τα προϊόντα τους, για να είναι εθιστικά;
-Είναι αμφίδρομη η ευθύνη. Η ηθική του σχεδιασμού, είναι ένα σοβαρό ζήτημα και γνωρίζουμε ότι τα τηλέφωνα και οι εφαρμογές, έχουν σχεδιαστεί σκόπιμα, για να μεγιστοποιούν τον «χρόνο παραμονής» και να εκμεταλλεύονται την ντοπαμινική μας ευαισθησία. Ωστόσο, η ανάκτηση του ελέγχου, είναι δική μας ευθύνη, των χρηστών.
Η πρόληψη για παιδιά και ενήλικες
-Πώς μπορούμε να λειτουργήσουμε προληπτικά, τόσο για εμάς τους ενήλικες, όσο και για τα παιδιά που αποκτούν το πρώτο τους κινητό;
-Η πρόληψη, βασίζεται στους πυλώνες του παραδείγματος και των ορίων. Πριν δώσουμε τη συσκευή στα παιδιά, τους εξηγούμε επισταμένα, ώστε να το καταλάβουν καλά, ότι το κινητό δεν είναι «δικό τους» δικαίωμα, αλλά ένα εργαλείο, που τους δανείζουμε. Αν παραβιαστούν οι κανόνες (π. χ. χρήση μετά τα μεσάνυχτα), το εργαλείο αφαιρείται. Το κινητό, είναι χρήσιμο για ασφάλεια. Όμως σε ό,τι αφορά τα social media (TikTok, Instagram), δεν πρέπει να επιτρέψουμε να γίνουν προσβάσιμα στους ανήλικους, από νωρίς, καθώς ο εγκέφαλος του παιδιού, δεν είναι έτοιμος να διαχειριστεί τον αλγόριθμο εθισμού. Πρέπει τέλος, να επιβάλουμε έναν απαράβατο κανόνα απαγόρευσης του κινητού, στο υπνοδωμάτιο. Τα κινητά να φορτίζονται το βράδυ, στο σαλόνι. Σε ό,τι αφορά εμάς τους ενήλικες, έχει βέβαια σημασία, το παράδειγμα που δίνουμε, με τη συμπεριφορά μας. Τα παιδιά δεν κάνουν αυτό που τους λέμε, αλλά αυτό που βλέπουν να κάνουμε. Αν εμείς είμαστε διαρκώς σκυμμένοι σε μια οθόνη, αυτό θεωρούν ως κανονικότητα. Η πρόληψη ξεκινά, με το να μας βλέπουν να αφήνουμε το κινητό, για να διαβάσουμε ένα βιβλίο, ή να μιλήσουμε! Το πρώτο βήμα για την «αποτοξίνωση», είναι η συνειδητοποίηση και η αυτογνωσία. Ας μετρήσουμε τον χρόνο της πραγματικής χρήσης. Αυτό δεν είναι δύσκολο – κάθε εβδομάδα, το κινητό μας, μας δίνει πληροφορία για το πόσες ώρες είμαστε μπροστά από την οθόνη. Αν αναλογιστούμε πως ξοδεύουμε 4 ώρες με το κινητό κάθε μέρα, σημαίνει ότι ένας πραγματικός χρόνος για εμάς, στην ουσία έχει 10 μήνες. Τους υπόλοιπους δύο (μέρα και νύχτα), τους περνάμε μπροστά στην οθόνη του κινητού μας…
Επικοινωνία, ασφάλεια και εγκληματική δράση…
-Συμφωνείτε ότι πέρα από τη νευροβιολογική παγίδα και τον εθισμό, το κινητό τηλέφωνο – μαζί με το διαδίκτυο – παραμένει ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της εποχής μας, ειδικά σε επίπεδο επικοινωνίας και ασφάλειας;
-Πρέπει να είμαστε ξεκάθαροι: ο στόχος δεν είναι η εξάλειψη της τεχνολογίας, αλλά η συνειδητή χρήση της. Τα θετικά του κινητού τηλεφώνου, είναι τεράστια και αφορούν τρεις βασικούς άξονες:
>Πρώτον, προσφέρει άμεση επικοινωνία και πληροφόρηση, αφού το κινητό έχει καταργήσει τις γεωγραφικές αποστάσεις, επιτρέποντας την άμεση επικοινωνία (βιντεοκλήσεις, μηνύματα) με αγαπημένα πρόσωπα, σε όλο τον κόσμο. Επιπλέον, προσφέρει πρόσβαση σε μια σχεδόν απεριόριστη πληθώρα πληροφοριών και εκπαίδευσης – μια ψηφιακή βιβλιοθήκη στην τσέπη μας.
>Δεύτερον, προσφέρει ασφάλεια και εντοπισμό. Η ύπαρξη ενός κινητού τηλεφώνου, σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης (ατυχήματα, προβλήματα υγείας, φυσικές καταστροφές), είναι σωτήρια. Μέσω του GPS και των εφαρμογών εντοπισμού, προσφέρει ασφάλεια σε παιδιά, ηλικιωμένους, ανθρώπους που κινούνται μόνοι και σε όλο τον πληθυσμό, επιτρέποντας τον άμεσο εντοπισμό της θέσης τους, από τις Αρχές ή τους οικείους τους.
>Τρίτον, το κινητό αποτελεί για τις Αρχές, κρίσιμο εργαλείο δίωξης εγκλήματος. Τα δεδομένα θέσης και οι επικοινωνίες, είναι συχνά καθοριστικής σημασίας για την ταυτοποίηση, τον εντοπισμό και τη σύλληψη δραστών, ενισχύοντας έτσι τη συνολική δημόσια ασφάλεια.
–Υπάρχει όμως και η «σκοτεινή πλευρά» της τεχνολογίας, που την αξιοποιούν οι εγκληματίες, με επιπτώσεις της ανεξέλεγκτης χρήσης, σε επίπεδο δημόσιας τάξης, έτσι δεν είναι;
-Πράγματι, η τεχνολογία είναι ένα ουδέτερο εργαλείο. Η σκοτεινή πλευρά, προκύπτει από την κατάχρηση της ανωνυμίας και της επικοινωνιακής ευκολίας, για εγκληματική δραστηριότητα. Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα, είναι η προώθηση εγκληματικών ενεργειών, μέσα από φυλακές και σωφρονιστικά ιδρύματα, από έγκλειστους χρήστες παράνομων κινητών τηλεφώνων. Δραστηριότητες, όπως ο συντονισμός οργανωμένου εγκλήματος, ο εκβιασμός, ακόμη και ο σχεδιασμός αποδράσεων, γίνονται πλέον εφικτές από «μέσα», υπονομεύοντας το σωφρονιστικό σύστημα. Επίσης, η πληθώρα των προσωπικών δεδομένων και η ευκολία πρόσβασης σε μεγάλο αριθμό ανθρώπων, μέσω του κινητού, έχει οδηγήσει στην αύξηση των ηλεκτρονικών απατών και των εκβιασμών. Ο ψηφιακός κόσμος, προσφέρει ένα νέο, απρόσωπο πεδίο δράσης για εγκληματίες. Ακόμα, η ανωνυμία του διαδικτύου, ειδικά σε ό,τι αφορά στους νέους, διευκολύνει το cyberbullying και τη διάδοση ψευδών ειδήσεων, με καταστροφικές ψυχολογικές συνέπειες για τα θύματα. Συμπερασματικά, η συσκευή είναι ένας ισχυρός πολλαπλασιαστής δύναμης, είτε προς όφελος του νόμου, της επικοινωνίας και της ασφάλειας, είτε προς όφελος του εγκλήματος και της εξάρτησης. Η πρόκληση της εποχής μας, είναι να εκπαιδεύσουμε τους χρήστες να μεγιστοποιήσουν τα οφέλη και να ελαχιστοποιήσουν τους κινδύνους.