Ζητήματα Ιδεολογίας: Ρόλος μαζών και προσωπικότητας στην ιστορία

Επιμέλεια: Νίκος Κουζούπης
Μέρος Β’
Με τη φαντασία του, ο Νίτσε διαμόρφωσε τη μορφή ενός υπεράνθρωπου, ενός ήρωα ο οποίος βρίσκεται «από την άλλη πλευρά του καλού και του κακού» της καταπατημένης ηθικής της πλειοψηφίας. Βασικό κριτήριο και κινητήριο μοτίβο για τη δράση μιας τέτοιας προσωπικότητας είναι η δίψα για εξουσία, χάριν της οποίας όλα είναι δυνατά, όλα επιτρέπονται, όλα τα μέσα είναι καλά, όλα δικαιολογούνται. Δεν είναι τυχαίο ότι μερικές θέσεις της ατομικιστικής φιλοσοφίας του Νίτσε στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκαν από τους ιδεολόγους του γερμανικού φασισμού, που στην περίοδο που εξαπέλυσε το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έδειξε στην πράξη ότι αντιπροσώπευε τη «φιλοσοφία του υπεράνθρωπου», τη λατρεία της «ισχυρής προσωπικότητας» και του «Φύρερ».
Οι υποκειμενικές αντιλήψεις για την ιστορική διαδικασία καλά κρατούν, και ακόμα και σήμερα αστοί κοινωνιολόγοι, ιστορικοί και πολιτολόγοι ψάχνουν το κλειδί για την επεξήγηση των γεγονότων της σύγχρονης εποχής στη βούληση των μεν ή των δε πολιτικών. Για παράδειγμα, ο Αμερικάνος δημοσιολόγος Σούλτσεμπεργκ αναφέρει ότι το μεγαλύτερο μάθημα που αφομοίωσε έγκειται στο ότι, παρά τη μαρξιστική πεποίθηση για την αντικειμενική νομοτέλεια, εντούτοις ακριβώς ο άνθρωπος επιδρά στην ιστορία με τη βούλησή του. Σύμφωνα δε με τον ίδιο, ο γίγαντας μπορεί να κάνει ιστορία, ενώ αυτός που παριστάνει τον εαυτό του ως γίγαντα απλώς καταστρέφεται από την ιστορία.
Η υποκειμενική ιδεαλιστική άποψη για το ρόλο της προσωπικότητας στην ιστορία, που αγνοεί το ρόλο των λαϊκών μαζών, έτυχε κριτικής ακόμα και πριν από τον Μαρξ από σειρά αστών ιστορικών. Η μελέτη της ιστορίας της αγγλικής και γαλλικής επανάστασης οδήγησε τους Γάλλους ιστορικούς της εποχής της Παλινόρθωσης (A. Thierry, F. Guizot, F. Mignet κ.ά.) σε συμπεράσματα αντίθετα από τις κυρίαρχες απόψεις των Γάλλων διαφωτιστών για το ρόλο της προσωπικότητας στην ιστορία, οι οποίοι έβλεπαν στη συνειδητή δράση εξεχουσών προσωπικοτήτων την κύρια κινητήρια δύναμη των ιστορικών γεγονότων. Αντίθετα, οι Γάλλοι ιστορικοί της περιόδου της Παλινόρθωσης μετέφεραν το κέντρο βάρους στη δράση των μαζών, κυρίως την αυθόρμητη.
Ένας από τους εκπροσώπους αυτής της ιστορικής σχολής, ο Μονό, για παράδειγμα έγραφε: «Οι ιστορικοί έχουν συνηθίσει να συγκεντρώνουν την προσοχή τους αποκλειστικά στις λαμπερές, ηχηρές, εφήμερες εμφανίσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας, στα μεγάλα γεγονότα και στους μεγάλους άνδρες, αντί να απεικονίζουν τις μεγάλες και αργές κινήσεις των οικονομικών συνθηκών και των κοινωνικών θεσμών, που αποτελούν στην πράξη μια ενδιαφέρουσα και διαρκή περίοδο στην ανθρώπινη εξέλιξη, δηλαδή εκείνη την περίοδο που, σε κάποιο βαθμό, μπορεί να αναχθεί σε νόμους και, σε κάποιο βαθμό, υπόκειται σε ακριβή ανάλυση. Πράγματι, τα μεγάλα γεγονότα και οι προσωπικότητες είναι σημαντικά ακριβώς ως σημεία και σύμβολα των διάφορων στιγμών της δεδομένης εξέλιξης. Η πλειοψηφία δε των γεγονότων, τα ονομαζόμενα ιστορικά, τόσο σχετίζονται με την πραγματική ιστορία όσο σχετίζονται με τη συνεχή κίνηση της παλίρροιας και της άμπωτης, τα κύματα των οποίων εμφανίζονται στη θαλάσσια επιφάνεια για ένα λεπτό, λάμπουν στο άπλετο φως και στη συνέχεια συντρίβονται στην αμμώδη παραλία χωρίς να αφήνουν πίσω τους το παραμικρό σημάδι».
Αναμφίβολα, τα προαναφερθέντα αποτελούν μια πιο βαθιά άποψη για την ιστορική κίνηση. Ωστόσο, ο ρόλος των εξεχουσών προσωπικοτήτων δεν πρέπει να περιορίζεται μόνο στο επίπεδο συμβόλων ή σε απλά σημεία των ιστορικών γεγονότων. Μια τέτοια απλοποίηση μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε μια φαταλιστική αντίληψη για την ιστορία ως μια εκ των προτέρων προσδιοριζόμενη διαδικασία, η οποία είναι αδύνατο να αλλάξει.
Σε φαταλιστικά συμπεράσματα, τελικά, κατέληξε και ο Γερμανός ιδεαλιστής φιλόσοφος Χέγκελ, οι απόψεις του οποίου σχετικά με το ρόλο της προσωπικότητας στην ιστορία αντιπροσωπεύουν μια σημαντική σελίδα στην εξέλιξη της φιλοσοφικής ιστορικής σκέψης. Φορέας της ιστορικής αναγκαιότητας, σύμφωνα με τον Χέγκελ, είναι το παγκόσμιο πνεύμα ή η παγκόσμια λογική που διευθύνει τον κόσμο. Η πονηριά δε του παγκόσμιου πνεύματος, που κατευθύνει την ιστορική κίνηση, βρίσκεται στο γεγονός ότι χρησιμοποιεί τα συμφέροντα, τα πάθη και τους πόθους των ανθρώπων, ιδιαίτερα των εξεχουσών προσωπικοτήτων, ως μέσο για την επίτευξη των στόχων του, την πραγματοποίηση της προόδου στη συνείδηση της ελευθερίας.