Εθελοντισμός… για την Πολιτική Προστασία στην Κύπρο

Στις σύγχρονες κοινωνίες, ο Εθελοντισμός είναι στάση και συμπεριφορά φιλάνθρωπη κοινωνικά και δημοκρατική πολιτικά. Είναι ανεκτίμητος διότι προάγει αξίες όπως ο αλτρουϊσμός και η ανιδιοτέλεια και γενικώς υπηρετεί το Κοινό Καλό. Ειδικά ο Εθελοντισμός στην Πολιτική Προστασία, είναι ιδιαιτέρως απαιτητικός και επικίνδυνος, ακριβώς επειδή προϋποθέτει αυταπάρνηση και ακτιβισμό για το κοινόν κατά τις δυσκολότερες και πιο πονεμένες στιγμές των κοινωνιών μας. Από το 2007 έχω την τιμή να υπηρετώ την Πολιτική Προστασία ως εθελοντής, αλλά και να την μελετώ επιστημονικά μέσα από το αντικείμενο της Διαχείρισης Καταστροφών και της Ασφάλειας Ανταποκριτών/Διασωστών (Safety of Responders). Με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Εθελοντισμού (5 Δεκεμβρίου), και μέσα από το βίωμα αυτής της διττής ιδιότητας και της διπλής «εμπειρίας» – του πεδίου και της ακαδημαϊκής/επιστημονικής έρευνας – θα ήθελα να μοιραστώ μια ψύχραιμη τοποθέτηση σχετικά με τον ρόλο των εθελοντών στην Κυπριακή Πολιτική Προστασία.
Διευκρινίζω ότι είμαι εξ αυτών που επιμένει πως Πολιτική Προστασία στη χώρα μας δεν είναι μόνο η Ανταπόκριση (Response) σε Δασικές Πυρκαγιές, αλλά η ολιστική αντίληψη και εφαρμογή του «Κύκλου Διαχείρισης Καταστροφών», δηλαδή: «Πρόληψη – Ετοιμότητα – Ανταπόκριση – Αποκατάσταση», για όλα τα είδη Κινδύνων και Καταστροφών που έχουμε εντοπίσει στην Εθνική Εκτίμηση Κινδύνων. Εντούτοις, στην παρούσα παρέμβαση, θα δοθεί έμφαση αναπόφευκτα στη Δασοπυρόσβεση και Πυρόσβεση Πυρκαγιών Υπαίθρου, όπου και δραστηριοποιούνται οι περισσότερες εκ των εθελοντικών ομάδων που έχουν συσταθεί τα τελευταία χρόνια.
Το φωτεινό πρόσωπο
Σε κάθε μεγάλη πυρκαγιά, ο Εθελοντισμός εμφανίζεται ως το πιο φωτεινό πρόσωπο της κοινωνίας. Άνθρωποι που αφήνουν το σπίτι τους, τρέχουν στα μέτωπα, στηρίζουν υπηρεσίες και κοινότητες, και συχνά θέτουν με αυταπάρνηση τον εαυτό τους σε κίνδυνο για να προστατεύσουν ζωές, περιουσίες, το περιβάλλον. Ο Εθελοντισμός στηρίζει υπηρεσίες, ανθρώπους, κοινωνίες. Χωρίς εθελοντές, δεν μπορεί να σταθεί όρθιο κανένα σύστημα Πολιτικής Προστασίας, στον Κόσμο, στην Ευρώπη και φυσικά ούτε στην Κύπρο. Η πραγματικότητα, εντούτοις, επιβάλει μια πιο νηφάλια και πιο σύνθετη ανάλυση και αντίληψη από την αυθόρμητη (έως και ρομαντικά ηρωοποιημένη) εικόνα της “ομάδας που τρέχει στην πρώτη γραμμή αψηφώντας τον κίνδυνο”. Είναι προφανώς σημαντικός ο Εθελοντισμός, εξίσου σημαντικό όμως είναι το πώς λειτουργεί ο εθελοντισμός. Η σύγχρονη Πολιτική Προστασία, ειδικά δε για τις Πυρκαγιές, δεν επιτρέπει αυθαιρεσία, ούτε ανοχή σε παράλληλες δομές. Στην πυρόσβεση – ίσως περισσότερο από κάθε άλλο τομέα – δεν αρκούν οι καλές προθέσεις ατόμων, συλλογικοτήτων ή εταιρικής ευθύνης χορηγών, δεν αρμόζουν οι δημόσιες αντιπαραθέσεις με θεσμούς, και δεν υπάρχει χώρος για αυτόνομα ή παράλληλα επιχειρησιακά αφηγήματα.
Ασφάλεια και πειθαρχία
Ως χώρα, έχουμε πικρή εμπειρία. Οι πυρκαγιές της τελευταίας δεκαετίας, από αυτήν της Σολιάς το 2016, ως τον Αρακαπά το 2021, και ως αυτήν της Ημι-Ορεινής Λεμεσού το 2025, απογύμνωσαν μια αλήθεια που ήδη γνώριζαν όσοι έχουν επιχειρήσει. Μας έδειξαν πόσο εύκολα μια κατάσταση μπορεί να ξεφύγει όταν η πληροφορία δεν είναι ενιαία, όταν οι αρμοδιότητες μπλέκονται, όταν η εκπαίδευση δεν είναι κοινή και όταν κάποιοι επιχειρούν με δική τους πρωτοβουλία, έξω από την διοικητική ιεραρχία (το chain of command). Όπως και οι υπηρεσίες και τα αρμόδια τμήματα, έτσι και ο εθελοντής που επιχειρεί, πρέπει να λειτουργεί εντός ενιαίου συστήματος, με ενιαίο δόγμα, ενιαία διοίκηση και ενιαία επιχειρησιακή γλώσσα. Επίσης, πρέπει να λειτουργεί όχι μόνο στην προφανή (και προβεβλημένη) φάση της ανταπόκρισης, αλλά να συμβάλει και στις συνήθως αθέατες και πολύ κοπιώδεις φάσεις της πρόληψης και ετοιμότητας, καθώς και στην συχνά φορτισμένη (συναισθηματικά και όχι μόνο) φάση της αποκατάστασης. Χρειάζεται σύστημα – και χρειάζεται πειθαρχία. Όχι για λόγους εξουσίας και διοικητικής υπαγωγής ή γραφειοκρατίας, αλλά για λόγους ασφάλειας, τόσο των δυνάμεων όσο και εκείνων που προσπαθούν να προστατεύσουν.
Σημείο του μηχανισμού
Στο ευρωπαϊκώς χρηματοδοτούμενο έργο “SEMEDFIRE” είχα την τιμή να συμβάλω στη συγγραφή ενός κειμένου στρατηγικής ανάλυσης και εισήγησης πολιτικής, τύπου White Paper, με τίτλο: “Διακυβέρνηση Πυροπροστασίας και Διαλειτουργικότητα Υπηρεσιών (Fire Governance & Interagencies Interoperability)”. Το κείμενο αυτό – που είναι διαθέσιμο δημόσια μέσω της ιστοσελίδας του έργου στο: https://semedfire.eu/resources/ – εξετάζει, μεταξύ άλλων, τα συστήματα Γαλλίας, Ολλανδίας, Ισπανίας, Πορτογαλίας, Ιταλίας, Ελλάδας και Ηνωμένου Βασιλείου. Σε όλες τις χώρες, οι εθελοντές αποτελούν κρίσιμο στοιχείο του μηχανισμού. Όμως ουδέποτε λειτουργούν: με δική τους επιχειρησιακή αφήγηση, με αυτόνομους κανόνες, ή με δημόσια αντιπαράθεση προς τους θεσμούς. Στo White Paper προκύπτουν τα συμπεράσματα ότι χρειαζόμαστε:
- Εθνικό Μητρώο Εθελοντικών Ομάδων, με τις κατάλληλες διαπιστεύσεις.
- Πιστοποίηση, Τυποποίηση και κοινή Εκπαίδευση.
- Ξεκάθαρη Οργανική Υπαγωγή και όχι παράλληλες δομές.
- Ενιαία Επιχειρησιακή Κουλτούρα – όχι ανταγωνιστικά αφηγήματα.
- και πάνω από όλα, σεβασμό προς όλους τους θεσμούς και όσους επιχειρούν δίπλα μας.
Πτυχές των πιο πάνω θα διερευνηθούν περαιτέρω και σε επόμενο έργο μας, το “SIMMER” (https://www.interregnextmed.eu/project-page/simmer/about/). Προς το παρόν, το White Paper καταλήγει σε περιεκτική εισήγηση τριών εναλλακτικών μοντέλων για την αξιοποίηση, ένταξη και διαχείριση Εθελοντών. Τα προτεινόμενα μοντέλα συνάδουν με τις σύγχρονες διεθνείς βέλτιστες πρακτικές που ενστερνίζονται: Εθνικό Μητρώο Εθελοντικών Ομάδων, διαπιστεύσεις και πιστοποιήσεις, αξιολογήσεις, ενιαίες εκπαιδεύσεις και τυποποιημένες επιχειρησιακές διαδικασίες, ξεκάθαρη διοικητική υπαγωγή και σαφή νοοτροπία και κουλτούρα επαγγελματισμού και επιχειρησιακής ασφάλειας. Όχι για να “περιοριστούν” οι εθελοντές, αλλά για να προστατευτούν, τόσο οι ίδιοι και οι συνάδελφοι δίπλα τους, όσο και οι επαγγελματίες, και οι πολίτες. Ο δημόσιος λόγος που απαξιώνει τις υπηρεσίες – Πυροσβεστική, Τμήμα Δασών, Πολιτική Άμυνα, Αστυνομία, κλπ – δεν ενισχύει τον εθελοντισμό. Αντιθέτως, τον υπονομεύει, καθώς δείχνει μια κουλτούρα που δεν συμβαδίζει με τη σοβαρότητα της αποστολής, δεν προάγει την ασφάλεια ούτε την εμπιστοσύνη, και δεν υπηρετεί την Πολιτική Προστασία.
Με επαγγελματισμό και επιστημοσύνη
Οι πυρκαγιές – και εν γένει η Πολιτική Προστασία – δεν χρειάζονται ηρωικές αναρτήσεις ή προσεγγίσεις τύπου μάρκετινγκ εταιρικής ευθύνης. Χρειάζονται ενότητα, εκπαίδευση, πειθαρχία, ενιαίο δόγμα και σεβασμό προς την ιεραρχία διοίκησης. Χρειάζονται επιστημοσύνη, επαγγελματισμό, ταπεινότητα και επιχειρησιακή πειθαρχία. Εν τέλει, η προσφορά χωρίς κανόνες και αίσθηση καθήκοντος δεν είναι γενναιότητα: είναι ρίσκο. Και στις μεγάλες πυρκαγιές (όπως και στις άλλες καταστροφές), το ρίσκο δεν είναι ποτέ ατομικό, αλλά συλλογικό. Και αυτό ακριβώς καλούμαστε να διαχειριστούμε: όχι μόνο τους κινδύνους και τις καταστροφές, αλλά και τη νοοτροπία και την κουλτούρα αντίληψης και διαχείρισής τους. Η Κύπρος μπορεί να φτιάξει ένα σύγχρονο, ώριμο σύστημα Εθελοντισμού στην Πολιτική Προστασία & Ασφάλεια. Και πρέπει να το φτιάξει τώρα. Με σεβασμό προς τους θεσμούς, προς τους επαγγελματίες, προς τους εθελοντές — και, πάνω από όλα, προς τον ίδιο τον Άνθρωπο και τη Φύση.
*Επιστημονικός Συνεργάτης Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου σε θέματα Πολιτικής Προστασίας και Ασφάλειας Πρώτων Ανταποκριτών – Εθελοντής Πολιτικής Άμυνας Λευκωσίας-Κερύνειας – Εθελοντής Λέσχης Εφέδρων Ενόπλων Δυνάμεων Θεσσαλονίκης