Από πότε το άσχημο ή χυδαίο έγινε «μόδα» και παρουσιάζεται ως τέχνη;

Με αφορμή τον σάλο που προκάλεσαν οι πίνακες του Γιώργου Γαβριήλ επανέρχεται η συζήτηση περί τέχνης, αισθητικής και ελευθερίας έκφρασης. Πάντως η παρουσίαση του άσχημου ή ακόμη και του χυδαίου ως μορφής τέχνης δεν είναι απολύτως σύγχρονο φαινόμενο. Ήδη από την αρχαιότητα, στοιχεία παραμόρφωσης και υπερβολής εμφανίζονταν στη σάτιρα, στις θεατρικές μάσκες και στις καρικατούρες, ενώ στον Μεσαίωνα γκροτέσκες μορφές, δαίμονες και αποκρουστικές απεικονίσεις χρησιμοποιούνταν με ηθικό ή θρησκευτικό σκοπό. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί πως σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το άσχημο λειτουργούσε ως μέσο διδασκαλίας ή κριτικής και όχι ως αυτόνομη αισθητική αξία.
Η ρήξη του 20ού αιώνα
Η πραγματική τομή έρχεται στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν τα κινήματα της πρωτοπορίας (avant-garde) αμφισβήτησαν συνειδητά τα παραδοσιακά αισθητικά πρότυπα. Ο Ντανταϊσμός, που γεννήθηκε μέσα στο σοκ και την απογοήτευση του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, απέρριψε την έννοια της «υψηλής τέχνης» και υιοθέτησε την πρόκληση ως καλλιτεχνική πράξη. Το σοκαριστικό δεν ήταν παρενέργεια, αλλά στόχος.
Το ουρητήριο που άλλαξε τα πάντα
Εμβληματικό σημείο καμπής αποτέλεσε το έργο «Fountain» του Marcel Duchamp το 1917. Ένα απλό ουρητήριο, παρουσιασμένο ως έργο τέχνης, έθεσε υπό αμφισβήτηση κάθε καθιερωμένο κριτήριο αισθητικής αξίας. Εκεί θεμελιώθηκε η ιδέα ότι δεν είναι το αντικείμενο, αλλά η πρόθεση του καλλιτέχνη που αρκεί για να χαρακτηριστεί κάτι ως τέχνη. Το καθημερινό, ακόμη και το χυδαίο, μπορούσε πλέον να «ανυψωθεί» σε καλλιτεχνική έκφραση.
Μεταπολεμική τέχνη και διαμαρτυρία
Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η πίστη στην αρμονία και το ωραίο άρχισε να θεωρείται από πολλούς ύποπτη ή αφελής. Η τέχνη στράφηκε στο τραύμα, στο σώμα, στη βία και στην αποδόμηση. Νέα ρεύματα, όπως η performance art και η body art, χρησιμοποίησαν το σοκ ως πολιτικό και κοινωνικό εργαλείο, επιχειρώντας να εκφράσουν την αγωνία ενός κόσμου που είχε βιώσει την απόλυτη καταστροφή.
Από την πρόκληση στην κανονικότητα
Από τη δεκαετία του 1980 και μετά, σημειώθηκε μια ακόμη μετατόπιση. Το σοκαριστικό έπαψε να αποτελεί εξαίρεση και μετατράπηκε σε μέσο προβολής. Η αγορά τέχνης, τα μεγάλα μουσεία και τα μέσα ενημέρωσης άρχισαν να επιβραβεύουν ό,τι προκαλεί, καθώς η πρόκληση εξασφάλιζε ορατότητα και συζήτηση. Η χυδαιότητα ή η ύβρις συχνά παρουσιάστηκαν ως γενναιότητα, ως ρήξη με τα ταμπού ή ως απόλυτη ελευθερία έκφρασης.
Η σύγχρονη αντιστροφή
Στον 21ο αιώνα, η αισθητική ποιότητα συχνά περνά σε δεύτερη μοίρα. Το βάρος μετατοπίζεται στο μήνυμα, στην ταυτότητα και στην πρόκληση. Το άσχημο ή το χυδαίο δεν είναι απλώς ανεκτό, αλλά συχνά επιβραβεύεται ακριβώς επειδή «ενοχλεί», επειδή προκαλεί αντιδράσεις και δημόσιο διάλογο.
Το κρίσιμο ερώτημα
Δεν είναι κάθε προκλητικό έργο αυτομάτως «μη τέχνη». Ωστόσο, η ιστορική μετατόπιση είναι σαφής: από την τέχνη που επιδίωκε το ωραίο, περάσαμε στην τέχνη που επιδιώκει το σοκ. Και εδώ γεννιέται η σύγχρονη σύγκρουση. Είναι η πρόκληση από μόνη της τέχνη ή μήπως, αρνούμενη κάθε κριτήριο, η τέχνη έχασε τα όριά της;
Διαβάστε επίσης: Δίπλαρος για πίνακες Γαβριήλ: «Βλασφημία, όχι τέχνη-Υπάρχουν ποινικές ευθύνες»