Άννα Κουππάνου: Με κάθε νέο βιβλίο πέφτω σε μια καινούρια θάλασσα

Ανοιχτός ορίζοντας
Η Άννα Κουππάνου, βραβευμένη με Κρατικό Βραβείο στην κατηγορία Λογοτεχνία για Μεγάλα Παιδιά και Εφήβους μιλά στον Ορίζοντα:
Είναι σημαντικό να δημιουργούμε και να μοιραζόμαστε αφηγήσεις
Τι σας οδήγησε στη συγγραφή παιδικής λογοτεχνίας; Υπάρχει ουσιώδης διαφορά από τη λογοτεχνία για ενήλικες;
Η αλήθεια είναι ότι γράφουμε με αυτά που είμαστε. Γι’ αυτό και η ερώτηση είναι βαθιά υπαρξιακή: προϋποθέτει να έχουμε επίγνωση του εαυτού μας και των επιλογών μας – αν θεωρούμε ότι η συγγραφή είναι όντως επιλογή. Κι όμως, ο εαυτός μας μοιάζει με έναν μυθοπλαστικό χαρακτήρα που ακόμη εξερευνούμε. Καθώς μεγαλώνω, συνειδητοποιώ ότι στρέφομαι στην παιδική λογοτεχνία επειδή η δική μου παιδική ηλικία και το ποια ήμουν τότε παραμένουν για μένα ένα ανοιχτό ερώτημα. Το παιδί, λοιπόν, εξακολουθεί να είναι ένα μυστήριο.
Ταυτόχρονα, αυτό σημαίνει πως ούτε η ενηλικίωση φέρνει μια οριστική απάντηση. Ίσως μάλιστα, όσο περνούν τα χρόνια, να αντιλαμβανόμαστε ότι η διαδρομή προς την (πάντα μερική) γνώση του εαυτού δεν είναι γραμμική ούτε ολοκληρωμένη. Έρχεται απρόβλεπτα και σε εκρήξεις. Με αυτή την έννοια, η παιδική και η ενήλικη ζωή μοιάζουν μεταξύ τους· άρα και οι δύο μορφές λογοτεχνίας παρουσιάζουν αναλογίες.
Επειδή γράφω και διηγήματα, αλλά και τώρα ένα μυθιστόρημα για ενήλικες, μπορώ όμως να αναφέρω μια σαφή διαφορά: το να γράφεις για παιδιά είναι, συνήθως, πολύ πιο απολαυστικό.
Πώς θα «συστήνατε» το βιβλίο σας σε έναν μικρό αναγνώστη;
Έχω κάνει ήδη δεκάδες συζητήσεις με μικρούς και μεγάλους αναγνώστες και αναγνώστριες. Πάντα συναντιόμαστε στο συναίσθημα, στο ότι έχουμε όλοι και όλες μέσα μας κάτι πολύ ευάλωτο που ανά πάσα στιγμή μπορεί να βάλλεται και να πονά.
Το βιβλίο μου το έγραψα γιατί με συγκίνησε βαθιά η γενναιότητα που έδειξαν τα παιδιά του ’74. Παιδιά που ταξίδεψαν ασυνόδευτα, μακριά από τις οικογένειες και τον τόπο τους, για να ξεκινήσουν μια νέα ζωή στην Ελλάδα. Ήθελα να φέρω τις ιστορίες εκείνης της γενιάς κοντά στα παιδιά του σήμερα και, με αυτό τον τρόπο, να τιμήσω και τις δύο πλευρές.
Μπορείτε να μοιραστείτε ένα μικρό απόσπασμα ή μια φράση από το βιβλίο που νιώθετε ότι σας εκφράζει πιο έντονα αυτή την εποχή;
Επειδή μέσα από αυτές τις ιστορίες συνειδητοποίησα πόσο σημαντικό είναι να δημιουργούμε και να μοιραζόμαστε αφηγήσεις, γιατί μπορούν, πραγματικά, να μας γιατρέψουν, το απόσπασμα που επιλέγω είναι το εξής:
Όταν έχεις μια ιστορία μέσα σου πρέπει να τη λες, κι ίσως γι’ αυτό αφηγούμαι τώρα εδώ την ιστορία μου. Δεν ξέρεις ποιος μπορεί να έχει ανάγκη να την ακούσει. Ποιον θα κάνει καλά μια τέτοια ιστορία.
Το βιβλίο μου το έγραψα γιατί με συγκίνησε βαθιά η γενναιότητα που έδειξαν τα παιδιά του ’74
Τι σημαίνει για έναν δημιουργό η αναγνώριση μέσω ενός βραβείου, και πιο συγκεκριμένα ενός Κρατικού Βραβείου Λογοτεχνίας;
Είναι σημαντική τιμή. Αυτή την τρίτη φορά ακόμα περισσότερο. Είναι μια μορφή αναγνώρισης του ρίσκου που παίρνω κάθε φορά που γράφω. Γιατί με κάθε νέο βιβλίο πέφτω σε μια καινούρια θάλασσα. Δεν γράφω με συνταγή ούτε ακολουθώντας τη βολή ένα είδους ή θέματος, αλλά γράφω προς την κατεύθυνση που με οδηγεί ό,τι με συγκινεί βαθιά.
Ένα βραβείο, λοιπόν, δεν λειτουργεί για μένα ως επιβράβευση ενός «σωστού» δρόμου, αλλά ως μαρτυρία πως οι διαδρομές που επιλέγω, όσο απρόβλεπτες κι αν είναι, βρίσκουν ανταπόκριση. Είναι μια στιγμή που νιώθεις ότι η δική σου προσωπική περιπέτεια δημιουργίας – οι αμφιβολίες, οι αναζητήσεις, οι βουτιές στο κενό – συναντά τους άλλους ανθρώπους. Κι αυτό βέβαια συμβαίνει κάθε φορά που μια αναγνώστρια, ένας αναγνώστης, λαμβάνει το μήνυμα που στέλνεις.
Τα βραβεία να λειτουργούν ως ανεξάρτητος θεσμός, όχι όμως ως ένα αυτόνομο γεγονός
Πώς αξιολογείτε σήμερα τον θεσμό των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας; Υπάρχουν σημεία που θεωρείτε ότι χρειάζονται βελτίωση;
Ο θεσμός των Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας εξακολουθεί να έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί διατηρεί – ή και πυροδοτεί – μια δημόσια συζήτηση γύρω από τη λογοτεχνία του τόπου μας. Παράλληλα, αναγνωρίζει το έργο δημιουργών που συχνά εργάζονται χωρίς καμία άλλη μορφή στήριξης. Και αυτό από μόνο του αποτελεί μια ουσιαστική ενθάρρυνση.
Από την άλλη, κάθε τέτοιος θεσμός έχει περιθώριο βελτίωσης. Θα ήθελα να βλέπω ακόμη πιο διευρυμένη εκπροσώπηση φωνών και ειδών, ενδεχομένως με τη δημιουργία νέων κατηγοριών – για παράδειγμα, μια κατηγορία αποκλειστικά για Βιβλία Γνώσεων στις ενότητες Παιδικής και Εφηβικής Λογοτεχνίας. Και, γενικότερα, περισσότερη διάθεση για πειραματισμό.
Εξίσου σημαντικό θεωρώ όντως τα βραβεία να λειτουργούν ως ανεξάρτητος θεσμός, όχι όμως ως ένα αυτόνομο γεγονός. Εννοώ δηλαδή να συνδέονται με δομές και προγράμματα που στηρίζουν ουσιαστικά τους/τις δημιουργούς: συναντήσεις με το κοινό, εκπαιδευτικά προγράμματα, διεθνείς δικτυώσεις, residencies, και γενικότερα πολιτικές βιβλίου που παρέχουν πραγματικά οφέλη τόσο στο αναγνωστικό κοινό όσο και στην κοινότητα των συγγραφέων. Η επιβράβευση είναι μια στιγμή. Η στήριξη όμως είναι μια διαδικασία. Και πιστεύω ότι σήμερα χρειαζόμαστε και τα δύο.
Ποιο πιστεύετε ότι είναι το όφελος της συγγραφής και της τέχνης γενικότερα για τον κόσμο και ποιο το διακύβευμα όταν απευθύνεται σε παιδιά;
Αν σκεφτώ το σήμερα, ζούμε σε μια εποχή όπου οι μηχανές δείχνουν να μπορούν να κάνουν σχεδόν ό,τι και ο άνθρωπος: να παράγουν τέχνη, να συνθέτουν ιστορίες, να μιμούνται τρόπους έκφρασης. Ακόμη κι αν φτάσουμε στο σημείο όπου η Τεχνητή Νοημοσύνη θα δημιουργεί τέχνη πιο αποτελεσματικά από εμάς, θα μας απομένουν δύο μοναδικές, ανεκχώρητες δυνατότητες — τουλάχιστον όσον αφορά τη λογοτεχνία: να διαβάζουμε, γιατί η ανάγνωση είναι θεραπευτική, και να γράφουμε, γιατί και η συγγραφή λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο.
Αυτές οι δύο διαδικασίες ενεργοποιούν πολλά στον νου και στον ψυχισμό μας: μάς καλούν να κάνουμε συνδέσεις, να οργανώσουμε και να δομήσουμε τα βιώματά μας, να τα μετατρέψουμε σε λέξεις και να τα δούμε από μια νέα οπτική. Η ανάγνωση και η δημιουργική γραφή αναδιοργανώνουν τον εσωτερικό μας κόσμο.
Είτε απευθύνονται σε ενήλικες είτε σε παιδιά, οι τέχνες —και ειδικά η τέχνη του λόγου— θα συνεχίσει να μας προσφέρει αυτές τις δυνατότητες. Γι’ αυτό και είναι κρίσιμο τα εκπαιδευτικά μας συστήματα να δημιουργούν χώρο και χρόνο για «αργή» δημιουργικότητα, για την εσωτερική εργασία που απαιτεί η τέχνη, σε αντίθεση με την ταχύτατη και αυτόματη παραγωγή που χαρακτηρίζει την Τεχνητή Νοημοσύνη.